Της Νάντιας Κοκκίνου, Ψυχολόγου
Η ζωή είναι ένας κύκλος, ο οποίος ξεκινά από την ανυπαρξία και καταλήγει πάλι σε αυτή. Ο Καζαντζάκης στην εισαγωγή της «Ασκητικής» του είπε, ¨Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο και καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο. Το μεταξύ διάστημα το λέμε ζωή¨.
Στο μεταξύ διάστημα αυτό, ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς τις διαπροσωπικές σχέσεις. Ορίζουμε την ταυτότητά μας μέσα από τις σχέσεις μας. Η απώλεια κάποιας σημαντικής σχέσης μπορεί να είναι πραγματική ή συμβολική, αλλά και στις δύο περιπτώσεις οδηγεί στο πένθος. Το πένθος, λοιπόν, είναι η φυσιολογική αντίδραση απέναντι στην απώλεια. Πενθούμε, θρηνούμε δηλαδή την απώλεια αγαπημένων προσώπων, τη διακοπή σημαντικών σχέσεων, την απώλεια αγαπημένων αντικειμένων. Αν και το πένθος έχει συνδεθεί με την απώλεια λόγω θανάτου, πενθούμε κι όταν χωρίζουμε, όταν χάνουμε την υγεία μας ή όταν δικό μας πρόσωπο νοσεί, όταν χάνουμε μια σημαντική για εμάς δουλειά, όταν χάνουμε μια φιλία, ένα κατοικίδιο ζώο ακόμα κι όταν μια σημαντική φάση της ζωής μας τελειώνει, π.χ όταν μετακομίζουμε, όταν συνταξιοδοτούμαστε κ.α. Όσο πιο σημαντική η απώλεια, τόσο πιο έντονο και βαρύ το πένθος.
Το πένθος περιλαμβάνει την οδύνη του πενθούντα και τον πόνο του. Έχει μια εσωτερική διάσταση αυτή της εσωτερικής διεργασίας για την αποδοχή της απώλειας, και επιτρέπει στον πενθούντα να ορθοποδήσει και να επαναδραστηριοποιηθεί στη ζωή.
Πώς εκφράζεται το πένθος;
Ο δρόμος του πένθους είναι μοναχικός και επίπονος, ιδιαίτερα στις σύγχρονες κοινωνίες όπου οι παραδοσιακές τελετουργίες τείνουν να εξαλειφθούν και τα συναισθηματικά ξεσπάσματα τείνουν να θεωρηθούν γραφικά και παλεύουμε να τα καταπνίξουμε. Όμως το πένθος, είναι μια διαφορετική εμπειρία για τον κάθε άνθρωπο, άλλος μπορεί να πενθεί ανοιχτά και να εκφράζεται, ενώ άλλος όχι. Η ένταση και η βαρύτητα των συναισθημάτων εξαρτάται και από τις συνθήκες της απώλειας. Μια ξαφνική απώλεια είναι πιο δύσκολη από μια αναμενόμενη απώλεια. Όσο πιο σημαντικό ήταν το πρόσωπο για τη ζωή του πενθούντα, τόσο πιο δύσκολη η αποδοχή του θανάτου. Ο τρόπος που θα βιώσει ο καθένας το πένθος εξαρτάται τόσο από τη σχέση που είχε με τον θανόντα, από την προσωπικότητά του, από την ύπαρξη υποστηρικτικού περιβάλλοντος, τις συνθήκες που ζει, αλλά ακόμα και από τυχαία γεγονότα στη ζωή του. Το μόνο σίγουρο είναι ότι χρειάζεται χρόνο και η αποδοχή έρχεται σταδιακά. Γι’ αυτό το λόγο απαιτείται υπομονή.
Τα στάδια του πένθους
Κάθε στάδιο εκφράζεται με διαφορετικά συναισθήματα όπως ο θυμός, η θλίψη και η ενοχή. Η αποδοχή αυτών των συναισθημάτων είναι και αυτή μέρος της διεργασίας του πένθους. Τα στάδια είναι τα εξής:
• Άρνηση: Η συνηθέστερη πρωταρχική αντίδραση είναι η άρνηση της πραγματικότητας. Το άτομο μπορεί να μην πιστεύει ότι συνέβη αυτό, έτσι μπλοκάρεται κάθε συναισθηματική αντίδραση. Μερικοί νιώθουν την ανάγκη να βρεθούν στο σημείο που συνέβη ο θάνατος του αγαπημένου προσώπου, να πάρουν πληροφορίες και άλλοι αντίθετα έχουν την ανάγκη της φυγής. Κάποιοι καθησυχάζονται αναζητώντας αγαπημένα αντικείμενα που θυμίζουν το πρόσωπο που έχασαν. Άλλοτε ζουν με την ψευδαίσθηση ότι θα τον ξαναδούν και άλλοτε βυθίζονται στη θλίψη. Αυτή η περιστασιακή απόσταση από την πραγματικότητα λειτουργεί προστατευτικά για τον πενθούντα.
• Θυμός: Ο πενθών θυμώνει και εξεγείρεται για αυτό που συνέβη. Μπορεί να είναι εχθρικός και επιθετικός απέναντι στους άλλους, στο Θεό, στη μοίρα. Μπορεί να ψάχνει εναγωνίως να βρεί υπαίτιο για αυτό που συνέβη. Άμεσα προκύπτουν και σωματικές αντιδράσεις, όπως απώλεια όρεξης, απώλεια ύπνου, αίσθημα κόπωσης, υπερκινητικότητα και υπερένταση. Συχνά οι πενθούντες υποφέρουν από σωματικές ενοχλήσεις.
• Διαπραγμάτευση: Σταδιακά, ο πενθών αρχίζει να συνειδητοποιεί την πραγματικότητα της απώλειας.
• Κατάθλιψη: Η συνειδητοποίηση της απώλειας συνάδει με την φάση της κατάθλιψης. Σ’ αυτή τη φάση ο πενθών αναζητά να συζητά για το αγαπημένο του πρόσωπο, να βλέπει φωτογραφίες κι ό, τι του θυμίζει τη σχέση του. Στο στάδιο αυτό το κλάμα είναι μια θετική εκτόνωση για τον πενθούντα. Το άτομο μπορεί να αυτοκατηγορείται για πράγματα που έκανε ή δεν έκανε, να έχει ενοχές και να παρουσιάζει μια συνεχή κόπωση. Σε αυτή τη φάση μπορεί να εκδηλώσει και άγχος, φόβο ότι θα πεθάνει και εκείνο, αγωνία για εκκρεμότητες που έχει αφήσει ο θανών. Είναι θλιμμένος, ευσυγκίνητος, απαισιόδοξος, απελπισμένος, νιώθει μόνος. Μπορεί να αποφεύγει τον κόσμο και συγκεντρώσεις στο περιβάλλον του. Φαίνεται να χάνει τους στόχους του. Μπορεί, ακραία, να νιώσει απελπισία μέχρι τον βαθμό να σκεφτεί την αυτοκτονία. Άλλες φορές ταυτίζεται με τον νεκρό, παρουσιάζει τα ίδια σωματικά συμπτώματα με εκείνον, μιμείται την συμπεριφορά του, ακολουθεί τα ενδιαφέροντά του, ενώ άλλοτε τον εξιδανικεύει.
• Αποδοχή: Ο πενθών χρειάζεται με το πέρασμα του χρόνου να αναβιώσει όλες τις αναμνήσεις του, ώστε να αποδεχθεί ότι έχουν παρέλθει κι έτσι να αποδεσμευτεί από κάθε κακή ή ενοχική σκέψη.
Διαχείριση πένθους
Το πένθος είναι μια πολύ προσωπική εμπειρία για τον καθένα. Κάθε άνθρωπος βρίσκει διαφορετικούς τρόπους να επεξεργαστεί αυτό που του συμβαίνει και να προχωρήσει στη ζωή του. Δεν υπάρχει τρόπος να αποφευχθούν αυτά τα δυσάρεστα συναισθήματα, αλλά σίγουρα υπάρχει τρόπος να το διαχειριστούμε.
• Μιλήστε: Είναι καλό να συζητάτε για αυτά που νιώθετε, να εκφράζεστε κι ακόμα αν δεν έχετε ανθρώπους για να σας βοηθήσουν σ’ αυτό, αναζητήστε κάποια ομάδα υποστήριξης-αλληλοβοήθειας ή κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας.
• Πίστη: Πολλοί άνθρωποι αντλούν δύναμη από την θρησκεία και την πίστη τους. Η προσευχή π.χ. μπορεί να σας προσφέρει την παρηγοριά και την ελπίδα που αναζητάτε.
• Γράψτε: Πολλοί άνθρωποι βρίσκουν βοηθητικό να καταγράφουν τις σκέψεις τους και τα συναισθήματά τους. Η καταγραφή είναι ένας τρόπος να εκτονωθούν όλα τα συναισθήματα.
• Ασκηθείτε: Η φυσική άσκηση είναι πολύ βοηθητική, καθώς μέσα από αυτή τη διαδικασία εκφορτίζεται η ένταση που νιώθετε.
• Διαβάστε: Πολλοί είναι αυτοί που παίρνουν υποστήριξη μέσα από την ανάγνωση βιβλίων που αναφέρονται σε ανάλογα βιώματα.
• Βγείτε: Συχνά ο πενθών αποφεύγει να εμπλέκεται σε κοινωνικές δραστηριότητες γιατί νιώθει ότι βυθίζεται περισσότερο στην θλίψη ή ότι αποτελεί «κακή» παρέα για τους άλλους. Είναι καλό όμως να δραστηριοποιηθείτε κοινωνικά, να συναντηθείτε με φίλους.
• Μην βιάζεστε: Πολλοί προσπαθούν να μην αλλάξουν την καθημερινότητά τους. Η αλήθεια είναι ότι η απασχόληση βοηθάει τον πενθούντα ν’ αποσπάται η προσοχή του, αλλά δεν είναι απαραίτητο να πιέσετε τον εαυτό σας. Μην αγνοείτε την ανάγκη σας να πενθήσετε. Μην βιάζεστε να πάρετε αποφάσεις γιατί το μυαλό δεν σκέφτεται καθαρά κάτω από την πίεση όλων αυτών των δυσάρεστων συναισθημάτων. Σίγουρα χρειάζεστε προσωπικό χρόνο.
Πώς μπορεί να βοηθήσει ένας ειδικός ψυχικής υγείας
Ο ειδικός μπορεί να βοηθήσει να εκφραστείτε, να διαχειριστείτε όλα αυτά τα συναισθήματα και σταδιακά να σας ενθαρρύνει να δραστηριοποιηθείτε. Ειδικά στις περιπτώσεις όπου τα συναισθήματα είναι πολύ έντονα, σας στερούν από την καθημερινότητά σας και δεν υποχωρούν με το πέρασμα του χρόνου, είναι σημαντικό να αναζητήσετε βοήθεια.
