Του Γιώργου Παπαδημητρίου
Το ζήσαμε, λοιπόν, κι αυτό. Εικόνες σαν αυτές που είχαμε αντικρίσει στους τηλεοπτικούς μας δέκτες, έξω από τον θεατρικό χώρο «Χυτήριο», στην Αθήνα, πριν το ανέβασμα της παράστασης “Corpus Christi”, εκτυλίχθηκαν ενώπιον των εντρόμων ματιών μας, στην είσοδο του θεάτρου «Αριστοτέλειο», στην περιοχή του Λευκού Πύργου. Αφορμή υπήρξε η παράσταση «Η ώρα του διαβόλου», η οποία βασίζεται στο ομότιτλο έργο του κορυφαίου Πορτογάλου λογοτέχνη Φερνάντο Πεσσόα. Μια χούφτα άνθρωποι, λοιπόν, κραδαίνοντας σημαίες, σταυρούς, κομποσχοίνια, και φορώντας μπλούζες με ευγενή και διαλλακτικά συνθήματα όπως «Ορθοδοξία ή θάνατος», ενδύθηκαν αυτοβούλως τον ρόλο του υπερασπιστή των ιερών και των οσίων. Και είπαν να μας διαφυλάξουν από τους καλλιτεχνικούς σατανάδες που προσπαθούν να μας διαφθείρουν.
Πρώτα απ’ όλα, ας διευκρινίσουμε δυο-τρία πράγματα για την ίδια την πέτρα του σκανδάλου. Το έργο «Η ώρα του διαβόλου» δεν είναι μήτε μία παρουσίαση των θελγήτρων του σατανισμού ή οποιασδήποτε σκοταδιστικής σέχτας μήτε μία χλεύη απέναντι σε οποιονδήποτε θρησκευόμενο πιστό οποιασδήποτε θρησκείας. Είναι ένα έργο θεολογικής υφής, οντολογικής προσέγγισης και φιλοσοφικών προεκτάσεων. Ο διάβολος, στις σελίδες του πάντα εμπνευσμένου Πεσσόα, συνδιαλέγεται με τους ανθρώπους και τους κοινοποιεί την αποστολή του. Διατρανώνει τον λειτουργικό του ρόλο στο δυαδικό σχήμα στο οποίο εντάσσεται, κηρύσσει εαυτόν προστάτη της ποίησης, δεν προσπαθεί να ακυρώσει ούτε να υπονομεύσει την ύπαρξη και το μεγαλείο του θεού. Σε έναν άλλο κόσμο, όπου θα είχαν εξαλειφθεί η μωρία, η πηχτή και παχύρρευστη βλακεία, η μισαλλοδοξία, η χυδαιότητα, θα ήταν δεδομένο ότι κάθε θρησκευόμενος πιστός θα επεδίωκε να έρθει σε επαφή με τέτοιου είδους καλλιτεχνικές δημιουργίες, οι οποίες θα προσέφεραν ερεθίσματα και ενδιαφέρουσες πινελιές στις θεολογικές και υπαρξιακές του αναζητήσεις. Προς το παρόν, όμως, βρισκόμαστε και κατοικούμε σε αυτό τον κόσμο και, πιο συγκεκριμένα, σε αυτή τη χώρα.
Στην οποία, όπως και να το κάνουμε, μπορεί κανείς να παρατηρήσει μία βελτίωση. Έστω και με ρυθμούς μεταξύ σαλιγκαριού και χελώνας, τα πράγματα βελτιώνονται. Αναλογιστείτε πως στα τέλη της δεκαετίας του ’80, στάθηκε αδύνατο να προβληθεί η ταινία «Ο τελευταίος πειρασμός» του Μάρτιν Σκορσέζε, που βασιζόταν στο βιβλίο «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» του Νίκου Καζαντζάκη, λόγω λυσσαλέων αντιδράσεων εκ μέρους θρησκόληπτων ορδών, οι οποίες δεν είχαν διστάσει να λεηλατήσουν κινηματογραφικές αίθουσες που τόλμησαν να προβάλλουν το βλάσφημο έργο. Το θέμα είναι, πάντως, για να έρθουμε στο σήμερα και το τώρα, ποιος είναι ο πρέπων τρόπος αντίδρασης και στάσης απέναντι στα φαινόμενα «Χυτηρίου» και «Αριστοτέλειου»;
Η μόνη λύση είναι μια μάχη διαρκείας, μία επίπονη και επίμονη προσπάθεια να (από)δείξουμε σε αυτά τα ακραία στοιχεία πως δεν διαθέτουν ελευθέρας προκειμένου να περιφέρουν τον τυφλό φανατισμό τους δεξιά και αριστερά. Εξυπακούεται πως είναι ωκ των ων οκ άνευ να μην προκύψει ποτέ των ποτών ούτε μία ματαίωση παράστασης ή εικαστικής έκθεσης λόγω εκδηλώσεων μίσους, αλλά αντίθετα να αρθρωθεί μία συνεχής αίσθηση αποδοκιμασίας. Να οικοδομηθεί μια προάσπιση της ελευθερίας του καλλιτεχνικού λόγου από τους υπόλοιπους θεατές του εκάστοτε θεάματος, οι οποίοι οφείλουν να συνδράμουν στη νίκη της λογικής έναντι του παραλόγου. Τον καίριο ρόλο σε αυτή τη μάχη, πάντως, δεν θα τον επιτελέσουν οι αδιαπραγμάτευτα και ολικά ανοιχτόμυαλοι. Η μάχη θα κερδηθεί μέσα από την πλατιά μάζα των ελαφρά συντηρητικών και των ουδέτερα προοδευτικών. Μέσα από την καλλιέργεια ενός κλίματος στις τάξεις των πρώτων ότι οι μεσαιωνικοί αλαλαγμοί είναι εσαεί καταδικαστέοι, μέσα από την απαγκίστρωση των δεύτερων από ορισμένα φοβικά αντανακλαστικά ένταξης στη μάζα, που τους ωθούν σε συγκαταβατικές υποχωρήσεις απέναντι στον χείμαρρο της τυφλότητας.
Την ίδια στιγμή, προκειμένου να κερδηθεί η μάχη, θα πρέπει η επίθεση να είναι διπλής κατεύθυνσης. Από κάτω προς τα πάνω, στον τομέα της νοοτροπίας δηλαδή, αλλά και από πάνω προς τα κάτω, ήτοι σε θεσμικό επίπεδο. Ο καθείς έχει και οφείλει να έχει το δικαίωμα να επιδίδεται σε ευχέλαια, τρισάγια, ξεματιάσματα και τάμματα. Αυτό που απαγορεύεται είναι να κάνει κουμάντο ο θρησκευτικός ολοκληρωτισμός σε ζητήματα που άπτονται των αστικών δικαιωμάτων και των συνταγματικών ελευθεριών του κάθε πολίτη. Όπως πχ -και τούτη η αναφορά είναι ενδεικτική και όχι περιοριστική- στον τρόπο με το οποίο επιλέγουμε να αποχαιρετίσουμε τη ζωή. Το αν θα γίνουμε στάχτες ή αν θα σαπίσουμε κάτω από το χώμα (οφείλει να) είναι ζήτημα ελεύθερης επιλογής.
