Συνέντευξη στη ΛΕΜΟΝΙΑ ΒΑΣΒΑΝΗ
Να μεταφέρει έστω και λίγα, από τα όσα του έχουν προσφέρει σε βάθος χρόνου τα δημοτικά τραγούδια, είτε ακούγοντάς τα, είτε διαβάζοντάς τα, επιχειρεί μέσα από το βιβλίο του «ΟΤΑΝ ΤΟ ΡΗΜΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΟΝΟΜΑ -Η «αγαπώ» και το δημιουργικό σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών» (εκδόσεις Άγρα) ο Παντελής Μπουκάλας. Ο γνωστός δημοσιογράφος, συγγραφέας, διορθωτής και επιμελητής εκδόσεων ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στο χώρο του δημοτικού τραγουδιού μέσα από τον πρώτο τόμο της σειράς «Πιάνω γραφή να γράψω... Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι». Ο επόμενος τόμος θα κυκλοφορήσει το φθινόπωρο και θα εστιάζει σε δημοτικά τραγούδια που ιστορούν το ερωτικό πάθος σε ακρότατες εκδηλώσεις του, ενώ έπεται και συνέχεια με άλλους τόμους.
Μέσα από τις σελίδες του πρώτου βιβλίου το οποίο και θα παρουσιάσει στην πόλη μας την Παρασκευή 17/3/2017 ώρα 19.00 στο Βιβλιοπωλείο του ΜΙΕΤ εξετάζει «γενικότερα τη γλώσσα των δημοτικών μας, τον πλούτο της, την ευστροφία της, τη σπουδαία συνθετική ικανότητά της και την ικανότητά της να λέει το καίριο με τον πιο απλό τρόπο».
Σε συνέντευξη που μας παραχώρησε ο κ. Μπουκάλας πρόσθεσε πως μπορεί ο πολιτισμός μας να μην είναι πια προφορικός, ωστόσο πολλά από τα δημοτικά τραγούδια δεν έχουν λησμονηθεί και πάντα βρίσκονται καλές παρέες που έρχονται στο κέφι και θυμούνται ακόμα και κάποια από τα τραγούδια που θεωρούνται ξεχασμένα.
-Πώς γεννήθηκε η ιδέα για αυτό το βιβλίο;
-Ήθελα να δοκιμάσω να μεταφέρω στο χαρτί, σαν να αφηγούμαι ιστορίες, λίγα έστω από τα πάμπολλα τερπνά και παραμυθητικά που μου έχουν προσφέρει σε βάθος χρόνου τα δημοτικά τραγούδια, είτε ακούγοντάς τα είτε διαβάζοντάς τα. Γράφω γι΄ αυτά, στην "Καθημερινή" ή σε περιοδικά, ή μιλάω σε συνέδρια και άλλες εκδηλώσεις, περίπου ένα τέταρτο του αιώνα τώρα. Κάποια στιγμή η συσσωρευμένη ύλη απαίτησε την αποδελτίωση, την ταξινόμηση και την καταγραφή της. Και μπήκε το στοίχημα...
-Τι προέκυψε από την έρευνα που κάνατε για να το γράψετε; Τι ανακαλύψατε;
-Η έρευνα του δημοτικού τραγουδιού μετράει πάρα πολλές δεκαετίες και πάρα πολλούς τόμους διαφόρων μελετητών, Ελλήνων και ξένων, στους οποίους οφείλουμε την ευγνωμοσύνη μας. Οφείλουμε όμως επίσης να ξαναδούμε με κριτικό βλέμμα κάποια από τα συμπεράσματα (ή τα δόγματα) σχετικά με το δημοτικό τραγούδι, λόγου χάρη για το πόσο εκφράζει την ανόθευτη λαϊκή ψυχή. Εφόσον η νόθευση πολλών δημοτικών έγινε ήδη στις πρώτες τους καταγραφές, πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί.
Στα εξαιρετικά γνωρίσματα του ελληνικού δημοτικού τραγουδιού δεν μπορούμε να μη συναριθμήσουμε την τόλμη του, που του επιτρέπει να ψηλαφήσει πτυχές του κοινωνικού ή και του εθνικού βίου που αλλιώς θα ήταν καταδικασμένες στη σιωπή, και την αστραφτερή εικονοποιία του (ενίοτε υπερρεαλιστικότατη πολύ πριν από τον υπερρεαλισμό). Και βέβαια την ουσιώδη απλότητά του, την ευθύτητά του και το ελεύθερο πνεύμα του.
-Ποιο το δικό σας αγαπημένο δημοτικό τραγούδι;
-Δεν είναι ένα. Δεν θα μπορούσε να είναι. Με γοητεύουν πάντως τα τραγούδια για τα οποία έχουμε αρκετές πληροφορίες αν όχι για τον χρόνο και τον τόπο της σύνθεσής τους (όπως ορισμένα ιστορικά, ή το «Φιλεντέμ» ή το «Η Ελλη θέλει σκότωμα»), τουλάχιστον για την πρώτη τους καταγραφή και για τη φιλολογική τους υποδοχή και διερεύνηση. Για παράδειγμα, το χιλιοτραγουδισμένο πια «Κόκκιν' αχείλι εφίλησα» έχει ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα ιστορία, που με απασχολεί στον τρίτο τόμο της σειράς δοκιμίων που θα δημοσιεύσω.
Αν τέλος πάντων έπρεπε οπωσδήποτε να ονοματίσω, θα μιλούσα για τη «Λιογέννητη», την «Κουμπάρα που έγινε νύφη», την «Κατάρα της απαρνημένης», το «Κόρη αντρειωμένη και Σαρακηνός» ή τη «Μάνα φόνισσα».
-Τι ξεχωριστό έχουν τα δημοτικά τραγούδια και γιατί ίσως τα τελευταία χρόνια είναι ξεχασμένα από πολλούς;
-Το ξεχωριστό γνώρισμα των δημοτικών είναι βέβαια το ότι αποτελούν δημιουργήματα του προφορικού λόγου και δεν έχουν ιδιοκτήτη. Ακόμα κι αν η αρχική έμπνευση είναι ενός ταλαντούχου ατόμου, οι στίχοι τους έπρεπε να περάσουν από τη λαϊκή επεξεργασία για να καθιερωθούν. Κι αυτό γινόταν από νυχτέρι σε νυχτέρι, από ξόδι σε ξόδι, από πανηγύρι σε πανηγύρι, από το ένα ξεπροβόδισμα του "ξενίτη" στο άλλο, αλλά και την ώρα της δουλειάς, στον κάμπο ή το βουνό. Γι΄ αυτό άλλωστε τα δημοτικά υπάρχουν σε πολλές παραλλαγές. Επειδή δουλεύονταν συνεχώς.
Ο πολιτισμός μας δεν είναι πια προφορικός και καθαυτό δημοτικά δεν δημιουργούνται πια, εκτός ίσως από ορισμένες μαντινάδες. Μολαταύτα είναι πολλά τα τραγούδια που δεν έχουν λησμονηθεί, πρωτίστως όσα επαναλαμβάνονται σταθερά στα πανηγύρια ή ακούγονται με την αφορμή των εθνικών επετείων. Από την άλλη, οι παραλογές είναι πλέον στη μνήμη των μελετητών παρά του δήμου. Αλλά και τα βιβλία και οι δίσκοι είναι πάντα εκεί περιμένουν. Και πάντα βρίσκονται καλές παρέες που έρχονται στο κέφι και θυμούνται ακόμα και κάποια από τα τραγούδια που θεωρούνται ξεχασμένα.
-Πώς επιλέξατε αυτό τον τίτλο και πώς δώσατε μέσα από τις σελίδες του βιβλίου σας τα όσα θέλατε να πείτε;
-Στον τίτλο με οδήγησε το ίδιο το γραμματικό φαινόμενο που συνάντησα σε πάμπολλα δημοτικά τραγούδια, σε όποιο σημείο της Ελλάδας κι αν συντέθηκαν. Εννοώ τη μετατροπή του ρήματος αγαπώ σε όνομα ουσιαστικό, και στα δύο γένη, "η αγαπώ" και "ο αγαπώς" ή "ο αγαπός". Με αυτή τη μετατροπή στο κέντρο, με την οποία συνοψίστηκαν ευφυέστατα και τερπνότατα σε μία και μόνο λέξη όλα τα ερωτικά εγκώμια, εξέτασα γενικότερα τη γλώσσα των δημοτικών μας, τον πλούτο της, την ευστροφία της, τη σπουδαία συνθετική ικανότητά της, τον φιλοπαίγμονα χαρακτήρα της, που δεν αναδεικνύεται μόνο στα σατιρικά ή στα αποκριάτικα, και τέλος την ικανότητά της να λέει το καίριο με τον πιο απλό τρόπο. Αναζήτησα επίσης τα αποτυπώματά της στο έργο των επώνυμων ποιητών που αγάπησαν το δημοτικό τραγούδι, του Σολωμού, του Παλαμά, του Καζαντζάκη και τόσων άλλων.
Παράλληλα διερεύνησα, όσο μπορούσα, την αρχαιοελληνική και τη βυζαντινή ποίηση, για να δω με ποιον τρόπο λειτουργούσε και σε αυτές η γλωσσική ποιητική μηχανή. Για παράδειγμα, αφιερώνω πολλές σελίδες στην παραγωγή πολυσύνθετων λέξεων, οι οποίες φαίνεται πως αποτελούν παμπάλαιο και σταθερό έρωτα της ελληνικής ποίησης, τουλάχιστον μέχρι τον 20ό αιώνα.
-Τι σας αρέσει και τι σας θλίβει στη σημερινή ελληνική λογοτεχνία;
-Με λυπεί το γεγονός ότι υπάρχουν συγγραφείς που μετά το δεύτερο ή το τρίτο βιβλίο τους θεωρούν τον εαυτό τους ικανό να παραδώσει "μαθήματα δημιουργικής γραφής" επ' αμοιβή. Και μου αρέσει το ότι εξακολουθεί να υπάρχει και καλή ελληνική λογοτεχνία που εμπιστεύεται τον εαυτό της και δεν θορυβεί.
-Ποιο το επόμενο βήμα για τη σειρά «Πιάνω γραφή να γράψω... Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι»;
-Το βιβλίο που κυκλοφορεί τώρα στις εκδόσεις "Αγρα" είναι το πρώτο μιας σειράς δοκιμίων που έχω σχεδιάσει και σε μεγάλο βαθμό την έχω ήδη επεξεργαστεί. Το πόσοι τόμοι θα χρειαστούν τελικά θα φανεί καθ΄ οδόν. Σίγουρα πάντως δεν θα είναι λιγότεροι από δέκα, αν βέβαια μου δοθεί ο καιρός. Ο επόμενος τόμος, που θα εκδοθεί το φθινόπωρο, είναι αφιερωμένος στο "Αίμα της αγάπης". Στα δημοτικά τραγούδια δηλαδή που ιστορούν το ερωτικό πάθος σε ακρότατες εκδηλώσεις του, όπως ο φόνος (από ζήλια, για λόγους τιμής ή για λόγους εθνικοθρησκευτικούς) ή η αυτοκτονία. Η πινακοθήκη των ερωτικών φονικών είναι πολύ μεγάλη και η δημοτική ποίηση δεν διστάζει να καταπιαστεί και με τα πιο δύσκολα κεφάλαια του ανθρώπινου πάθους.
-Τι διαβάζετε αυτό το διάστημα;
-Προσπαθώ να παρακολουθώ και την τρέχουσα παραγωγή, ιδιαίτερα την ποιητική και τη δοκιμιακή, αλλά η ενασχόλησή μου με το δημοτικό έχει τις ανελαστικές απαιτήσεις της. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να διαβάσεις και να ξαναδιαβάσεις οτιδήποτε τέμνεται μαζί του. Και πρόκειται για έναν ολόκληρο κόσμο, που δεν περιλαμβάνει μόνο εκατοντάδες ανθολογίες και συλλογές δημοτικών τραγουδιών, αλλά και αναρίθμητες δοκιμιογραφικές σελίδες, τα έργα της Κρητικής Αναγέννησης, τις έμμετρες βυζαντινές μυθιστορίες, τα Απαντα του Παλαμά, την "Οδύσσεια" του Καζαντζάκη, και άλλα πολλά.
Η παρουσίαση του βιβλίου θα γίνει την Παρασκευή 17 Μαρτίου 2017 στις 7.00 μ.μ. στο Βιβλιοπωλείο του ΜΙΕΤ (Τσιμισκή 11, Θεσσαλονίκη).
Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης θα μιλήσουν η κοινωνική ανθρωπολόγος Νόρα Σκουτέρη – Διδασκάλου, ο συγγραφέας Διονύσης Καψάλης , ο φιλόλογος - Δρ. Φιλολογίας και Θεολογίας Στέλιος Παπαθανασίου και ο συγγραφέας.
