Ήταν μία ημέρα σαν σήμερα, στις 18 Αυγούστου του 1917 όταν ξέσπασε πυρκαγιά στη Θεσσαλονίκη σε μια γειτονιά μεταξύ του κέντρου και της Άνω Πόλης. Σε λίγες ώρες η έκτασή της είχε πάρει μεγάλες διαστάσεις. Οι συνθήκες για την κατάσβεση δεν ήταν ευνοϊκές: ξύλινα σπίτια, δυνατοί άνεμοι, υποτυπώδης πυροσβεστική υπηρεσία και έλλειψη νερού. Μέσα σε 32 ώρες η πυρκαγιά έκαψε 9.500 σπίτια σε έκταση 1.000.000 m² και άφησε άστεγα πάνω από 70.000 άτομα.
Διαβάστε παρακάτω τη συνέντευξη που είχαν παραχωρήσει στο Typosthes.gr και τη Λεμονιά Βασβάνη οι δημιουργοί του ντοκιμαντέρ «Θεσσαλονίκη 1917: η Φωτιά που Γέννησε μια Πόλη» (15 Αυγούστου 2017).
«Η πυρκαγιά έγινε ο καταλύτης της μεταμόρφωσης της Θεσσαλονίκης, από μια οθωμανική, μεσαιωνική πόλη, με τα ελικοειδή στενοσόκακα και τα αδιέξοδα δρομάκια της, σε μια σύγχρονη Ευρωπαϊκή πόλη, με ορθολογικά σχεδιασμένη ρυμοτομία», σημείωσαν οι δημιουργοί του ντοκιμαντέρ “Θεσσαλονίκη 1917: η Φωτιά που Γέννησε μια Πόλη” Γρηγόρης Βαρδαρινός (σκηνοθεσία) και Αναστασία Μπαρτζουλιάνου ( συν-σεναριογράφος και υπεύθυνη για την συνολική έρευνα και τεκμηρίωση), απαντώντας σε ερωτήσεις μας, λίγο πριν την πρεμιέρα του στο πλαίσιο της 82ης Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης. Παράλληλα αποκάλυψαν πως από την έρευνά τους εντόπισαν ντοκουμέντα που θα βγουν για πρώτη φορά στη δημοσιότητα.
-Πώς γεννήθηκε η ιδέα για αυτό το ντοκιμαντέρ;
-Κάνοντας έρευνα για ένα άλλο ντοκιμαντέρ για την ιστορία της Θεσσαλονίκης έπεσε στα χέρια μας το λεύκωμα της Αλέκας Γερόλυμπου “ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΠΥΡΚΑΓΙΑΣ Θεσσαλονίκη Αύγουστος 1917”. Οι μαρτυρίες για την πυρκαγιά ήταν τόσο γλαφυρές που τράβηξε αμέσως την προσοχή μας και εκτιμήσαμε το δυναμικό που υπήρχε για να διηγηθούμε μια ενδιαφέρουσα ιστορία για το κοινό.
-Τι νεότερο προκύπτει μέσα από την έρευνα που κάνατε;
-Βρέθηκε σημαντικό αρχειακό υλικό στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας. Διάφορες εκθέσεις, στα ελληνικά και στα γαλλικά, για τα αίτια της πυρκαγιάς, για το έργο της επιτροπής εράνων και της διεύθυνσης θυμάτων πυρκαγιάς, και της Κεντρικής Ισραηλιτικής Επιτροπής περιθάλψεως και πολλά άλλα ενδιαφέροντα τεκμήρια. Επίσης βρέθηκε σε αρχείο στο εξωτερικό, της American Jewish Joint Distribution Committee αλληλογραφία της εποχής, διάφορες εκθέσεις και τηλεγραφήματα (στα αγγλικά και τα γαλλικά) σχετικά με τις ανάγκες της εβραϊκής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη, κυρίως μετά τον Αύγουστο του 1917. Επίσης ήρθαμε σε επαφή με τον κληρονόμο του Γάλλου αξιωματικού και φωτογράφου Joseph Pigassou που έχει απαθανατίσει την ανθρωπογεωγραφία της Θεσσαλονίκης μήνες πριν την Πυρκαγιά. Οι φωτογραφίες του πρώτη φορά προβάλλονται σε ντοκιμαντέρ.
-Πώς θα αποτιμούσατε την πυρκαγιά του 1917; Πόσο καθοριστική ήταν στην αλλαγή της όψη της πόλης μας;
-Η πυρκαγιά ήταν καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη της Θεσσαλονίκης τον 20ο αιώνα. Ήταν ο βασικός παράγοντας που οδήγησε την κυβέρνηση του Ελ. Βενιζέλου στην απόφαση επανασχεδιασμού της πόλης. Υπήρξαν και άλλες πυρκαγιές πριν από αυτήν που κατέστρεψαν σημαντικά μνημεία κλπ όπως αυτή του 1890. Όμως η συγκεκριμένη κατέστρεψε τα 3/4 του κέντρου της πόλης, την ισοπέδωσε, θα λέγαμε. Κι έτσι το συγκεκριμένο γεγονός έγινε ο καταλύτης της μεταμόρφωσης της Θεσσαλονίκης, από μια οθωμανική, μεσαιωνική πόλη, με τα ελικοειδή στενοσόκακα και τα αδιέξοδα δρομάκια της, σε μια σύγχρονη Ευρωπαϊκή πόλη, με ορθολογικά σχεδιασμένη ρυμοτομία.
-Σε σημείωμα για το ντοκιμαντέρ αναφέρετε πως η ταινία που κάνατε «Δεν αναμασά θεωρίες συνωμοσίας και αστικούς μύθους και δεν μένει στην επιφάνεια, παρουσιάζοντας μόνο τα γεγονότα». Και πως «Προχωρά βλέποντας τις επιπτώσεις της πυρκαγιάς σε βάθος χρόνου». Ποιες ήταν λοιπόν οι επιπτώσεις; Πώς έγινε η διαχείριση του σχεδιασμού της νέας εικόνας του κέντρου της πόλης;
-Οι επιπτώσεις της πυρκαγιάς ήταν οικονομικές, κοινωνικές και εθνοτικές, εκτός από πολεοδομικές. Η οικονομική ζωή της πόλης πάγωσε για πολλά χρόνια λόγω της καθυστέρησης της ανοικοδόμησης, που ξεκίνησε μετά το 1922. Η καθυστέρηση οφειλόταν στο γεγονός ότι αποφασίστηκε η απαλλοτρίωση των καμένων αλλά διάφορα πολιτικά παιχνίδια άλλαζαν τη νομοθεσία κάθε τόσο. Ακολούθησε ένας αγώνας για τον τρόπο με τον οποίο θα γινόταν αυτή η απαλλοτρίωση σε νομικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Τελικά, πολλοί από τους παλιούς ιδιοκτήτες πούλησαν τις περιουσίες τους σε ανοιχτούς πλειστηριασμούς. Ωφελημένοι από αυτό βγήκαν εν κατακλείδι οι πλουσιότεροι Θεσσαλονικείς, τόσο Ελληνικής όσο και Εβραϊκής καταγωγής. Κοινωνικά, καταστράφηκε η μεσαία αστική τάξη που είδε όλη της την περιουσία να γίνεται στάχτη. Μεγάλο πλήγμα ήταν επίσης η πυρκαγιά και για την εργατική τάξη- κυρίως σε ότι αφορά τους πολίτες Εβραϊκής καταγωγής, που ως επί το πλείστον κατοικούσαν στο κέντρο, σε φθηνές κατοικίες από ξύλο που έγιναν στάχτη. Η πυρκαγιά έπληξε σημαντικά την Εβραϊκή κοινότητα γενικότερα, αφού η πλειονότητα των πυροπαθών ήταν Ισραηλίτες (50.000 Ισραηλίτες από τους περίπου 74.000 αστέγους). Η ισορροπία που υπήρχε εκείνο τον καιρό στην πόλη ανάμεσα στις εθνότητες άλλαξε. Η Εβραϊκή κοινότητα ήταν την εποχή εκείνη πολυπληθής, και υπερτερούσε πληθυσμιακά και των Τούρκων και των Ελλήνων. Μετά την πυρκαγιά και με τις ανταλλαγές πληθυσμών αυτή η ισορροπία άλλαξε. Πολλοί νέοι Εβραίοι έφυγαν στο εξωτερικό και οι ηλικιωμένοι που έμειναν πίσω αρρώστησαν και πέθαναν από τις κακουχίες του χειμώνα του 1918 αφού έμεναν σε αντίσκηνα ή σε κατεστραμμένα κτίρια υπό άθλιες συνθήκες. Ήταν η αρχή του τέλους για την Εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης που στην συνέχεια αποδεκατίζεται στον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο.
-Εφόσον δεν εστιάζετε σε θεωρίες συνωμοσίας και αστικούς μύθους, εν τέλει πώς ξεκίνησε η πυρκαγιά;
-Η πυρκαγιά ξεκίνησε από ένα ξύλινο προσφυγικό κατάλυμα, το μεσημέρι του Σαββάτου 18 Αυγούστου, από ένα ατύχημα. Πιθανολογείται ότι πετάχτηκαν σπίθες από το μαγείρεμα που έγινε με γυμνή φωτιά στην αυλή του σπιτιού στο εύφλεκτο άχυρο που υπήρχε ακριβώς δίπλα στο στάβλο στο υπόγειο του σπιτιού. Για εμπρησμό κατηγορήθηκαν δυο γυναίκες που έμεναν στο κατάλυμα αυτό με τις οικογένειές τους, η Παρασκευούλα Κ. Αδάμ και η Δόμνα Γ. Σαββόγλου. Τελικά αθωώθηκαν πανηγυρικά από το δικαστήριο με Πρόεδρο τον Μ. Ζωγράφο στις 22 Νοεμβρίου 1917 με απαλλακτικό βούλευμα. Μάρτυρες υπεράσπισης ήταν εβραίοι, χριστιανοί και μουσουλμάνοι.
-Τι μπορούμε να μάθουμε μέσα από την αντιμετώπιση αυτής της καταστροφής;
-Μια μεγάλη καταστροφή μπορεί να είναι η ευκαιρία για μια μεγάλη αναγέννηση.
Οι φωτογραφίες: Συλλογή Γιάννη Μέγα / ψηφιοποιημένη συλλογή Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης
