Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
[…] «Στην αρχαία τραγωδία, την οργανωμένη με τόση ακρίβεια, ο άνθρωπος που ξεπερνά το μέτρο, πρέπει να τιμωρηθεί από τις Ερινύες. Ο ίδιος νόμος ισχύει και όταν ακόμα πρόκειται για φυσικά φαινόμενα: Ήλιος ουχ υπερβήσεται μέτρα, λέει ο Ηράκλειτος.» […] «Σ’ αυτό τον κόσμο, που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους. Πρέπει να αναζητήσουμε τον άνθρωπο, όπου κι αν βρίσκεται. Όταν στο δρόμο της Θήβας ο Οιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα κι αυτή του έθεσε το αίνιγμά της, η απόκρισή του ήταν η εξής: ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας. Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Οιδίποδα.»
Σαν σήμερα που γράφεται αυτό το κείμενο και σαν χτες για εσάς που το διαβάζετε, στις 24 Οκτωβρίου 1963, ανακοινώθηκε η απονομή του Νόμπελ Λογοτεχνίας στον Γιώργο Σεφέρη, του πρώτου Έλληνα που έλαβε τη συγκεκριμένη τιμή, δεκαέξι χρόνια πριν από τον δεύτερο και τελευταίο ως τώρα, Οδυσσέα Ελύτη. Στις 10 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους, ο Σεφέρης παρέλαβε το βραβείο του στην τελετή απονομής, στη Στοκχόλμη κι εκφώνησε ένα λόγο βαθιά στοχαστικό και συνάμα συγκινητικό. Οι δύο φράσεις της πρώτης παραγράφου που βρίσκονται εντός εισαγωγικών είναι αποσπάσματα από εκείνο τον λόγο, με τη δεύτερη να αποτελεί και τον επίλογό του.
Από τη μία, η ηρακλείτεια διαλεκτική, ο προπομπός και οδηγός των επόμενων μορφών διαλεκτικής (χεγκελιανή και μαρξιστική), η πρώτη διατύπωση της αέναης ροής των πραγμάτων που διέπουν το σύμπαν. Ακόμη και ο ήλιος, ο ζωοδότης των πάντων δεν δύναται να υπερβεί το ιερό «μέτρο». Από την άλλη, ο Οιδίποδας, η απόλυτη ενσάρκωση του νοσηρού παιχνιδιού της ζωής. Η προσωποποίηση της απελπισμένης μάχης του ανθρώπου απέναντι σε δυνάμεις που τον υπερβαίνουν. Ένας ήρωας που μοιάζει να κουβαλά όλα τα κρίματα από καταβολής κόσμου. Αυτός θα δώσει την απάντηση που ξεπαστρεύει κάθε θηρίο. «Ο άνθρωπος». Αν τον στύψουμε καλά και βγάλουμε όλους τους χυμούς ανθρωπιάς που κουβαλά μέσα του, το θηρίο δεν έχει ελπίδα καμιά.
Τα βραβεία δεν σημαίνουν τίποτα, δεν εξασφαλίζουν τίποτα, δεν ορίζουν τίποτα. Αμέτρητοι τιτάνιοι καλλιτέχνες δεν κέρδισαν ποτέ τους ούτε τσιχλόφουσκα. Αναρίθμητοι ιδιοφυείς επιστήμονες δεν έλαβαν ποτέ τους ούτε τσιμπιδάκι. Η τέχνη, η δημιουργία, η νόηση, δεν έχουν ανάγκη από τα βραβεία. Δεν έχουν ανάγκη από τίποτα βασικά διότι είναι απόλυτα αυθύπαρκτες και αυτάρκεις. Η τέχνη είναι μία μάταιη και φευγαλέα απόπειρα αθανασίας σε ένα θνητό και θανατηφόρο κόσμο. Μία μικρή στάση για να ρεμβάσεις προτού συνεχίσεις σε ένα δρόμο που ήταν πάντοτε μονόδρομος. Η τέχνη δεν κατατάσσεται, δεν έχει point system ή μπόνους. Δεν έχει νικητές και χαμένους. Δεν είναι για τους πολλούς ή για τους λίγους. Είναι για τον καθένα προσωπικά, εφόσον το επιθυμεί.
Αν με ρωτήσει κανείς ποιος είναι ο αγαπημένος μου ποιητής, ο Γιώργος Σεφέρης δεν θα μπει καν στο top-5. Οι πρώτες απαντήσεις που μου έρχονται αυθόρμητα στο μυαλό, χωρίς φυσικά ιεραρχική κατάταξη, είναι οι Μίλτος Σαχτούρης, Κωνσταντίνος Καβάφης, Μανόλης Αναγνωστάκης, Νίκος - Αλέξης Ασλάνογλου και Τάσος Λειβαδίτης. Παρόλα αυτά, ο Σεφέρης είναι ο ποιητής στον οποίο οφείλω μία μικρή δόση ευγνωμοσύνης. Εκείνου του είδους την ευγνωμοσύνη που οφείλεις σε κάποιον που σε πήρε από το χεράκι για να σου δείξει κάτι όμορφο. Μία στροφή από ένα ποίημα που διάβασα μικρός και δεν θα ξεχάσω ποτέ. Μιλάει για ένα σπίτι. Μιλάει και για τη μνήμη. Μιλάει και για τον θάνατο. Σίγουρα μίλησε και σε μένα πάντως.
«Δὲν ξέρω πολλὰ πράγματα ἀπὸ σπίτια / θυμᾶμαι τὴ χαρά τους καὶ τὴ λύπη τους / καμιὰ φορά, σὰ σταματήσω ἀκόμη / καμιὰ φορά, κοντὰ στὴ θάλασσα, σὲ κάμαρες γυμνὲς / μ᾿ ἕνα κρεββάτι σιδερένιο χωρὶς τίποτε δικό μου / κοιτάζοντας τὴ βραδινὴν ἀράχνη συλλογιέμαι πὼς κάποιος ἑτοιμάζεται νὰ ῾ρθεῖ, πὼς τὸν στολίζουν / μ᾿ ἄσπρα καὶ μαῦρα ροῦχα μὲ πολύχρωμα κοσμήματα / καὶ γύρω του μιλοῦν σιγὰ σεβάσμιες δέσποινες / γκρίζα μαλλιὰ καὶ σκοτεινὲς δαντέλες / πὼς ἑτοιμάζεται νὰ ῾ρθεῖ νὰ μ᾿ ἀποχαιρετήσει». Σήμερα τα θυμήθηκα λοιπόν όλα αυτά, προτού τα ξεχάσω ξανά για να τα θυμηθώ και πάλι κάποτε στο μέλλον.
*Τίτλος ποιήματος του Γιώργου Σεφέρη
