Άρθρο του Νικόλαου Παρασκευόπουλου*
Αυτές τις ημέρες στις παλιές προσφυγογειτονιές της πόλης ξυπνούν οι πιο νωπές μνήμες του ξεριζωμού, των διωγμών, του εκτοπισμού και της προσπάθειας αφανισμού εκατοντάδων χιλιάδων Ποντίων. Από την Τούμπα στην Καλαμαριά, από το Χαρμάνκιοϊ (Εύοσμος -Κορδελιό) στο Λεμπέτ (Σταυρούπολη) και από τη Νεάπολη στις Σαράντα Εκκλησιές, την Τριανδρία, τη Νέα Βάρνα, τα Πεύκα, την Πολίχνη, την Μενεμένη, την Ιωνία και τις Συκιές, οι "χαμένες πατρίδες" έγιναν η ζωντανή ιστορία της Θεσσαλονίκης.
Η ζωή των ξεριζωμένων δεν ήταν εύκολη τα πρώτα χρόνια της εγκατάστασής τους. Οικογένειες ξεκληρισμένες, γυναικόπαιδα εξουθενωμένα, ανήμποροι άνθρωποι που επέζησαν με κλονισμένη την υγεία τους, με λεηλατημένη την περιουσία τους κουβαλώντας μαζί τους τις φρικτές μνήμες του πολέμου και της καταστροφής, έφευγαν από τον τόπο τους για να σωθούν. Χωρίς ελπίδα, χωρίς προοπτική. Αρκεί να ξεφύγουν από τις εθνοκαθάρσεις, τους βασανισμούς των ταγμάτων θανάτου (Αμελέ Ταμπουρού), από τις αγχόνες και από τις μαζικές εκκαθαρίσεις αρχικά των Νεότουρκων(1908 - 1918) και έπειτα του Κεμάλ (1916 -1923).
Όσοι επέζησαν μέσα από μια ατέλειωτη πορεία γεμάτη κακουχίες και αντιξοότητες έφθασαν αρχικά το 1914 - το πρώτο κύμα προσφύγων - στην ευρύτερη περιφέρεια της Μακεδονίας και της Θράκης. Περίπου 117.000 πρόσφυγες διασκορπίστηκαν σε πόλεις και χωριά, ενώ 36.000 εξ αυτών εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη. Η εξεύρεση στέγης ήταν δύσκολη. Αρχικά στεγάστηκαν σε πρόχειρα καταλύματα, σκηνές και παραπήγματα, είχαν να αντιμετωπίσουν την πείνα, την φτώχεια και τις αρρώστιες καθώς στοιχειώδης ιατροφαρμακευτική περίθαλψη δεν υπήρχε και θέριζαν η φυματίωση, η ελονοσία και οι θάνατοι στη γέννα. Δουλείες δεν υπήρχαν, ούτε και χρήματα, οι στερήσεις ήταν πολλές και οι ντόπιοι (τουλάχιστον μια μερίδα) δεν έβλεπαν με καλό μάτι τους πρόσφυγες. Τα όποια αρνητικά ξενοφοβικά - εχθρικά στερεότυπα αρχικά επικρατούσαν, σταδιακά υποχώρησαν. Οι Έλληνες του Πόντου αφομοιώθηκαν στις τοπικές κοινωνίες, μπόλιασαν του γηγενείς με το πνεύμα και τον πολιτισμό τους, μετέφεραν την ιστορία τους και τις παραδόσεις τους (ακόμα και μέσα από την καθημερινότητά τους, τη ντοπιολαλιά, τους χορούς και τα τραγούδια ή ακόμη και την ιδιαίτερη κουζίνα τους). Πρόκοψαν και συνέχισαν τη ζωή τους. Αυτός ήταν ο δικός τους πλούτος, που φρόντισαν να τον κρατήσουν ανόθευτο. Η δική τους συλλογική μνήμη και συνεκτική ταυτότητα είναι η ζώσα ιστορία του ποντιακού ελληνισμού. Όπως την μεταφέρουν από γενιά σε γενιά, μέσα από τις δικές τους μαρτυρίες και από τις πιο σκληρές ιστορίες διώξεων, λεηλασιών και εκτελέσεων.
Το χρονικό της τραγωδίας είναι γνωστό καθώς ανεξίτηλα έχει χαραχθεί στις πιο μελανές σελίδες της θηριωδίας σε βάρος του ποντιακού ελληνισμού. Σχεδόν πριν από έναν αιώνα, με τη λήξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου ο Κεμάλ φθάνει στη Σαμψούντα του Πόντου, αυτονομημένος από την οθωμανική κυβέρνηση οργανώνει τις εθνικιστικές συμμορίες, που θα αναλάμβαναν τον αποδεκατισμό των Ελλήνων και Αρμενίων (1911- 1919). Με αφετηρία την Σαμψούντα, η τελευταία πράξη του δράματος, διαδραματίζεται λίγα χρόνια αργότερα στη Σμύρνη, με τη συντριβή των Ελλήνων και Ολοκαύτωμα τον Σεπτέμβριο του 1922.Οι ενδιάμεσοι σταθμοί και οι φάσεις εξόντωσης των ελληνικών πληθυσμών του Πόντου σχηματικά ορίζονται με την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου ως την κατάληψη της Τραπεζούντας από τον ρωσικό στρατό (1914-1916), το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου (1916-1918) και ολοκληρώνονται με την εφαρμογή του Συμφώνου για την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (1918-1923).
Έχει περάσει ένας αιώνας από τότε που έφθανε το θλιβερό άγγελμα της εξολόθρευσης των Ποντίων: "Πανταχόθεν του Πόντου αγγέλονται σφαγαί.. εις Κερασούντα.. εις Τραπεζούντα και αλλού. Εάν κατάστασις συνεχιστεί, Ελληνισμός Πόντου εξαφανισθήσεται..." και τα αποτυπώματα της ιστορικής μνήμης και συνείδησης δεν έχουν ξεθωριάσει μέσα στον χρόνο για κανένα.
Η σημερινή ημέρα μνήμης (19η Μαΐου) έχει τον δικό της συμβολισμό, τη δική της αξία και σημασία. Δεν είναι μόνο μια ακόμη αφορμή εθνικού αναστοχασμού ή αυτοκριτικής των πράξεων του παρελθόντος με την υπόμνηση της αποτροπής ανάλογων πράξεων στο μέλλον. Είναι μια ιστορική ευκαιρία και ανάγκη αναγνώρισης της θυσίας και του ψυχικού μεγαλείου του ποντιακού ελληνισμού, ως ελάχιστου φόρου τιμής και πράξης δικαίωσης για όλους εκείνους που είτε βρήκαν φρικτό θάνατο, είτε επέζησαν και αντιστάθηκαν σε κάθε μορφή διώξεων και εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας.
Η παράδοση του Στρατοπέδου Παύλου Μελά στον Δήμο και τους πολίτες της Θεσσαλονίκης, ήταν μια δέσμευση που έγινε πράξη για ένα εμβληματικής σημασίας ιστορικό τοπόσημο μνήμης. Η νεότερη ιστορία της πόλης είναι άλλωστε άρρηκτα δεμένη με το Στρατόπεδο Παύλου Μελά, στο οποίο μετά την ανάπλασή του θα στεγαστεί το Μουσείο του Ποντιακού και Μικρασιατικού Ελληνισμού. Η εξέλιξη αυτή θα είναι η πιο ζωντανή πνοή ιστορίας ενάντια σε κάθε μορφή λήθης και η αναγκαία υπενθύμιση σε όλους τους λαούς για το κόστος της βαρβαρότητας και της φρίκης των πολέμων.
*Ο Νικόλαος Παρασκευόπουλος, πρώην υπουργός Δικαιοσύνης, είναι Βουλευτής του ΣΥ.ΡΙΖ.Α. στην Α΄ Θεσσαλονίκης και Ομ. Καθηγητής Νομικής του Α.Π.Θ.
