Έρευνα-Επιμέλεια: ΔΑΝΙΗΛ Γ. ΠΑΠΑΔΑΝΙΗΛ
«Η ζωή βλέπεις, είναι σαν τα φύλλα του καπνού, παιδί μου. Γι’ αυτά που δεν σου μίλησα ποτέ. Στην αρχή είναι μικρά και πράσινα, γεμάτα ζωντάνια. Έπειτα μεγαλώνουν, ωριμάζουν, παίρνουν το χρώμα του χρυσού. Και μετά… Μετά ξεραίνονται, θρυμματίζονται, χάνονται και δεν μένει τίποτα παρά μονάχα η μυρωδιά τους!»**
[-Πώς πάνε φέτος τα καπνά στο Ροδολίβος; Τί λένε οι παραγωγοί;
-Ποια καπνά και ποιοί παραγωγοί; Ένας μόνο έμεινε που βάζει καπνά, ο Ανδρεάδης...
-Κανένας δεν έμεινε, πετάγεται κάποιος άλλος της παρέας που γνωρίζει καλύτερα. Φέτος δεν βάζει κανένας καπνά στο χωριό, λέει με έμφαση κι όλοι μισοαπορούμε, σαν έτοιμοι ωστόσο να ακούσουμε κάτι τέτοιο.
-Είναι ένας μόνο από την Αγγίστα που έχει καπνά φέτος, λέει κάποιος άλλος. Δεν υπάρχουν εργάτες και βρήκε από γραφείο, 4-5 άτομα με καταγωγή από το Μπαγκλαντές. Του βγήκαν καλοί όμως, έμαθαν γρήγορα τη δουλειά, "σπάζουν", "μπουρλιάζουν", κρεμάν σαρίκια, μια χαρά...]
Ο καπνός έγινε ...καπνός!
Πρόσφατοι διάλογοι σε καφέ του χωριού για την καλλιέργεια του καπνού, με την οποία κατά κύριο λόγο ασχολούνταν όλοι οι κάτοικοι των χωριών του Παγγαίου και της Φυλλίδας από τα τέλη του 19ου και καθ' όλη τη διάρκεια του 20ο αιώνα και για την κατάληξή της στις μέρες μας. Ο καπνός είναι γνωστό ότι αποτέλεσε την κύρια οικονομική πηγή κάθε αγροτικής οικογένειας, ιδιαίτερα μετά την εγκατάσταση των προσφύγων. Η ποικιλία του "μπασμά", με το έντονο άρωμα, τα μικρά φύλλα και το ξανθοκίτρινο χρώμα, λόγω ακριβώς αυτών των χαρακτηριστικών της, ήταν περιζήτητη στο καπνεμπόριο και φυσικά με υψηλή τιμή. Άλλες εποχές όμως, άλλες ανάγκες, άλλες καταστάσεις στην ελληνική ύπαιθρο και στις οικογένειές της. Η αστυφιλία και ο σύγχρονος τρόπος ζωής, αποδεκάτισαν πληθυσμιακά τα χωριά και περιόρισαν ή διαφοροποίησαν τις όποιες καλλιέργειες.
Από τον πρόλογο...
"Η ιστορία του Ροδολίβους και της ευρύτερης περιοχής του Παγγαίου και της Φυλλίδας ταυτίζεται με την ιστορία του καπνού από τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα μέχρι τις μέρες μας. Δυστυχώς όμως, με το πέρασμα των χρόνων και τις παραγωγικές, οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές που έχουν συντελεσθεί, άρχισε ήδη να ξεχνιέται ένα μεγάλο μέρος αυτής της ιστορίας μας. Οι πρωταγωνιστές σιγά - σιγά αποχωρούν και τα βασικά ιστορικά συστατικά εξαφανίζονται", λέει εισαγωγικά στον πρόλογο του βιβλίου του ο Βασίλειος Α. Τσουγκάρης και συνεχίζει: "Η αγάπη μου για τον καπνό και το χωριό μας ήταν η αιτία που οδηγήθηκα στην καταγραφή όσων στοιχείων είχα συγκεντρώσει διαχρονικά, κατά την ενασχόλησή μου, αφ' ενός με την καπνοκαλλιέργεια και αφ' ετέρου με τα αγροτοσυνδικαλιστικά και συνεταιριστικά ζητήματα του χωριού. Μέσω του αγροτικού συλλόγου και του αγροτικού συνεταιρισμού, τους οποίους με την τιμητική για μένα ψήφο των συγχωριανών μου γεωργών, υπηρέτησα ως πρόεδρος και μέλος των Διοικητικών τους Συμβουλίων επί σειρά ετών".
Ο συγγραφέας, μέσω της εργασίας του αυτής, θέλει να καταθέσει την πίστη του για την ανεκτίμητη, όπως λέει, συμβολή της καπνοκαλλιέργειας στη βελτίωση του επιπέδου της περιοχής γενικότερα και της προσωπικής και οικογενειακής ζωής ειδικότερα. Μιας πίστης που όπως υπογραμμίζει, "ήταν ο φάρος που με οδήγησε για πολλές δεκαετίες στη ζωή μου. Πιστεύοντας", καταλήγει, "ότι θα προσθέσω ένα λιθαράκι στην καταγραφή της ιστορίας μας, προσπάθησα, όσο μπορούσα πιο ολοκληρωμένα και στο μέτρο των δυνατοτήτων μου, να κλείσω αυτή την εργασία, στα στερνά μου χρόνια και να την αφήσω σαν παρακαταθήκη στις γενιές που μας ακολουθούν".
Τα περιεχόμενα του βιβλίου
Ενδιαφέρουσες οι ενότητες του βιβλίου και τα περιεχόμενά τους, όπως επίσης και οι αυθεντικές φωτογραφίες από τα καπνοχώραφα, τη φυτεία, το σπάσιμο του καπνού, τη μεταφορά του στο σπίτι, το "μπούρλιασμα", το άπλωμα των σαρικιών στα "κρεβάτια", το κορφόκομα, το παστάλι, το δεμάτιασμα. Ακόμα ακόμα και από τα περίφημα καπνομάγαζα με τους εκατοντάδες εργάτες και τις μεγάλες τους συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας στη Θεσσαλονίκη (1936).
Εστιάζοντας στα περιεχόμενα μπορούμε να αναφέρουμε "Το Ροδολίβος που μας γέννησε και μας μεγάλωσε", "Ο καπνός", "Η σημασία του καπνού για την Ελληνική κοινωνία", "Η καπνοκαλλιέργεια στο Ροδολίβος και την ευρύτερη περιοχή", "Η συμμετοχή της γυναίκας στην παραγωγική διαδικασία", "Αμπελοκαλλιέργεια", "Καλλιέργεια σιτηρών", Χαρακτηριστικές χρονιές για την καπνοκαλλιέργεια", "Οι παλιοί επαγγελματίες του Ροδολίβους", "Γεωργικός Πιστωτικός Συνεταιρισμός Ροδολίβους", "Υγειονομικο΄ς Συνεταιρισμός", "Το Γυμνάσιο και η συμβολή των καπνοπαραγωγών στην κατασκευή του", "Καπνομάγαζα και νεοκλασικά το διαχρονικό στίγμα του καπνού στο Ροδολίβος", "Καπνεργάτες και καπνεργατικό κίνημα", "Η καπνική πολιτική της χώρας και ο Εθνικός Οργανισμός Καπνού (Ε.Ο.Κ.)", "Σ.Ε.Κ.Ε.", και τέλος, "Το λεξιλόγιο της περιοχής που σχετίζεται με την καπνοκαλλιέργεια την σιτοκαλλιέργεια και την αμπελοκαλλιέργεια".
"Καπνομάγαζα και νεοκλασικά κτίρια: Το διαχρονικό στίγμα του καπνού στο Ροδολίβος"
Είναι σκόπιμη θεωρώ, μια ιδιαίτερη αναφορά στα καπνομάγαζα και τα νεοκλασικά κτήρια του Ροδολίβους μιας και η καπνοκαλλιέργεια που γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη τη δεκαετία του 1920 στην Ελλάδα, είχε ως αποτέλεσμα να αναπτυχθεί και το Ροδολίβος, οπότε χτίστηκαν τότε επτά καπνομάγαζα, που "ξεχωρίζουν" ως και τις μέρες στο χωριό. "Η αύξηση της παραγωγής του καπνού, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της επεξεργασίας και εμπορικής δεματοποίησης και τυποποίησής του. Για το σκοπό αυτό δημιουργήθηκαν καπνομάγαζα-καπναποθήκες στις περιοχές παραγωγής του καπνού και στις πόλεις με λιμάνια, όπου εργάζονταν εκατοντάδες άνδρες και γυναίκες καπνεργάτες. Η καπνοκαλλιέργεια στην Ελλάδα γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη στην δεκαετία του 1920. Στην ανάπτυξη αυτή στηρίχθηκε τότε και η ανάπτυξη του Ροδολίβους. Εκείνη την περίοδο χτίστηκαν επτά καπνομάγαζα (καπνοβιομηχανίες της εποχής). Το μεγαλύτερο ήταν της Αμερικανικής εταιρίας "Stantar", δύο ήταν του Χατζηαγγέλου, ένα του Ζαφειρίου, ένα του Δημητρίου Κιορπέ, ένα του Ντιντή Χατζηαγγέλου και ένα του Τζήμα, το οποίο μεταγενέστερα, αγόρασε ο Αγροτικός Συνεταιρισμός. Στα καπνομάγαζα αυτά την περίοδο της αιχμής, της επεξεργασίας δηλαδή των καπνόφυλλων, εργάζονταν πάνω από τριακόσιοι καπνεργάτες. Στην δεκαετία του 1920-1930 το Ροδολίβος γνώρισε μεγάλη ανοικοδόμηση. Τότε κτίσθηκαν τα νεοκλασικά κτίρια του χωριού, με κυριότερο αυτό του καπνέμπορου Ζησίδη, το οποίο μετά το παγκόσμιο κραχ του 1920-30 που ο Ζησίδης χρεοκόπησε, το πήρε η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδας. Το 1950 το συγκεκριμένο ακίνητο, που είναι το στολίδι του χωριού, αγοράσθηκε από την Κοινότητα αρχικά κι έπειτα το Δημαρχείο. Την ίδια εποχή κτίσθηκαν τα σπίτια του Ναθαναήλ Δαμάσκου, σήμερα Φουτζιτσόπουλου, του γιατρού Γούσιου, σήμερα Σαρηγιάννη, του Δημητρίου Δαμάσκου, των αδελφών Πασχάλογλου, του Γεώργιου Ντάγγα Βιτάσταλη, του Καρολίνα Γεωργιτζίκη μεταγενέστερα αδελφών Ππαπαβασιλείου".
Ενδεικτικές λέξεις σχετιζόμενες με την καπνοκαλλιέργεια
-ασετιλίνη: ειδική συσκευή που παρήγαγε φως από την καύση ασετιλίνης.
-βελόνες: μεγάλες βελόνες μήκους σαράντα με πενήντα πόντους, με τις οποίες γινότανε το μπούρλιασμα του καπνού.
-γκίλντρας: κύλινδρος που χρησιμοποιούνταν στα καπνοσπορεία.
-δέμα: τελική συσκευασία του αποξηραμένου καπνού πριν την πώληση από τον παραγωγό.
ιστίφι: μικρό δέμα καπνού.
καλαμάγρ: αγριόχορτο στα καπνοχώραφα και όχι μόνο.
καπνόλερα: Η πίσσα ή λέρα του καπνού που κολλούσε στα χέρια και στα ρούχα κατά το σπάσιμο και το μπούρλιασμα του καπνού.
καπνοπούληση: Η περίοδος που έμποροι εκτιμούσαν τον καπνό και προσφέρανε μια τιμή προκειμένου να τον αγοράσουν.
κλάκα: άσπρη μαντίλα που φορούσαν οι γυναίκες στο κεφάλι τους προκειμένου να προστατευθούν από τον ήλιο, κλπ-κλπ.
Ποιος είναι ο Βασίλειος Α. Τσουγκάρης
Γεννήθηκε το 1925, από πατέρα καπνεργάτη και μητέρα αγρότισσα στο Ροδολίβος Σερρών, όπου και ζει μέχρι σήμερα. Ορφάνεψε από πατέρα στην ηλικία των δεκατριών ετών και αναγκάσθηκε να διακόψει την φοίτησή του στο Γυμνάσιο Ροδολίβους, στην δεύτερη τάξη του. Πέρασε πολύ δύσκολα παιδικά χρόνια μαζί με τις τρεις μικρότερες αδελφές του και την μητέρα του. Παντρεμένος από το 1957 με την Ανδρομάχη Τσουγκάρη απέκτησε δύο παιδιά τον Άγγελο και την Ελένη. Η επαγγελματική του ενασχόληση αρχίζει το 1938 και τελειώνει το 1990 με την καλλιέργεια του καπνού. Ασχολήθηκε με τον αγροτοσυνδικαλισμό, μέσω του αγροτικού συλλόγου και του αγροτικού συνεταιρισμού Ροδολίβους, τους οποίους και υπηρέτησε με την τιμητική ψήφο των συγχωριανών του αγροτών, ως πρόεδρος και μέλος των Διοικητικών τους Συμβουλίων επί σειρά ετών. Το 1985 βραβεύθηκε από το Υπουργείο Γεωργίας σε διαγωνισμό για την ποσοτική αύξηση και την ποιοτική βελτίωση των παραγόμενων γεωργικών προϊόντων.
Χρήσιμα
Το σπουδαίο βιβλίο του Βασιλείου Α. Τσουγγάρη (πατέρας του συμμαθητή και παιδικού μου φίλου Άγγελου), με τίτλο "Ο καπνός και η καλλιέργειά του στο Ροδολίβος και την περιοχή Παγγαίου", εκδόθηκε το 2016. Η σελιδοποίηση, εκτύπωση και βιβλιοδεσία, έγιναν στις Γραφικές Τέχνες "Μέλισσα", στην Ασπροβάλτα Θεσσαλονίκης. Το βιβλίο διανεμήθηκε από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Ροδολίβους (πιθανόν για τους ενδιαφερόμενους να υπάρχουν ακόμα κάποια αντίτυπα).
* "Παγγαίου Γη - Συγγράμματα & Συγγραφείς"
(Ροδολίβος-Δόμιρος-Μικρό Σούλι-Αμφίπολη-Παλαιοκώμη-Ν. Φυλή-Λακκοβήκια-Μεσολακκιά-Ν. Κερδύλλια-Πρώτη-Αγγίστα-Κρηνίδα-Κορμίστα-Ν. Μπάφρα-Ηλιοκώμη--Συμβολή-Σέρρες) - Οι φωτογραφίες είναι από το συγκεκριμένο βιβλίο του Βασιλείου Α. Τσουγκάρη.
**Απόσπασμα από το μυθιστόρημα «Σαν τα φύλλα του καπνού», της Λίας Ζώτου και του Θοδωρή Καραγεωργίου, εκδόσεις Ψυχογιός, Α΄ έκδοση 2014, έκτη ανατύπωση Μάϊος 2018. (Ένα μυθιστόρημα που ξεχειλίζει από χαρμάνι ζωής, νικοτίνη έρωτα και καπνόφυλλα στιγμών-Πάνος Τουρλής, captainbook.gr)
