Έρευνα-Επιμέλεια: ΔΑΝΙΗΛ Γ. ΠΑΠΑΔΑΝΙΗΛ
Είναι αλλιώς να το βλέπεις ως φωτογραφία στο εξώφυλλο του συγκεκριμένου βιβλίου, αλλιώς να το περπατάς σε μια υποτιθέμενη ξενάγηση στην περιοχή της Αμφίπολης και φυσικά τελείως αλλιώς, να το αποκαλύπτεις μέτρο το μέτρο, ανασκάπτοντας την περιοχή κι έχοντας από πάνω σου, άγρυπνο και αυστηρό επιβλέποντα, έναν μύθο, έναν σπουδαίο ερευνητή-αρχαιολόγο, τον Δημήτρη Λαζαρίδη!
Είναι πολλοί, ηλικιωμένοι αλλά και έφηβοι, που τότε, τέλη της δεκαετίας του '70, εργαστήκαμε εκεί στις ανασκαφές της Αμφίπολης, και ιδιαίτερα στην αποκάλυψη του τεράστιου τείχους της. Νέα παιδιά από όλα τα γύρω χωριά, φυσικά και από το Ροδολίβος, κάναμε πολλά μεροκάματα, δουλέψαμε κασμά και φτυάρι, κουβαλήσαμε αμέτρητα καρότσια χώμα, σε μια ...ατέλειωτη ανασκαφή.
Και πάντα υπό την "μπαγκέτα" του περίφημου εκείνου αρχαιολόγου που έφερε στο φως μοναδικά ευρήματα, που έδωσε ψυχή και σώμα για τη μεγάλη του αγάπη, την Αμφίπολη και αποκάλυψε δεκάδες ταφικά μνημεία, έφερε στο φως το περίφημο Γυμνάσιο και τον εφηβαρχικό νόμο της αρχαίας Αμφίπολης, που είναι γραμμένος επάνω σε μια μαρμάρινη στήλη, την ξύλινη γέφυρά της που περιγράφει ο Θουκυδίδης.
Και που εν τέλει, "έφυγε" με την πεποίθηση ότι ο τύμβος Καστά κρύβει στα σπλάχνα του μεγάλο ταφικό μνημείο, ίσως βασιλικό τάφο -και που σήμερα δικαιώνεται. Να σημειωθεί ότι, μετά το θάνατο του ανασκαφέα Δημήτρη Λαζαρίδη, το Μάιο του 1985 και μέχρι και το 1989, η συνέχιση της ανασκαφής του Γυμνασίου ανατέθηκε από την Αρχαιολογική Εταιρεία στην κόρη του, την Καλλιόπη Λαζαρίδη.
Με τίτλο "ΑΜΦΙΠΟΛΙΣ"...
Το συγκεκριμένο έντυπο, είναι έκδοση του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού (ΥΠ.ΠΟ.) καθώς και του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων (Τ.Α.Π.Α.) και εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1993, ενώ στη συνέχεια έγιναν αρκετές επανεκδόσεις, εμπλουτισμένες και με νέα στοιχεία. Πρόκειται για ένα μικρό βιβλίο με τον τίτλο "ΑΜΦΙΠΟΛΙΣ", 126 σελίδων, στο οποίο αφιερώνονται – μεταξύ άλλων – κάποιες σελίδες στον λόφο Καστά και στα ευρήματα που υπήρχαν μέχρι εκείνη την εποχή. Σε αυτό, ο αρχαιολόγος Δημήτρης Λαζαρίδης, αναφέρει με τον πλέον σαφή τρόπο ότι στο λόφο υπάρχει πέτρινος περίβολος, τον χαρακτηρίζει τεχνητό τύμβο και υπάρχει και αναφορά στα ευρήματα στην κορυφή του.
Το σημείωμα του Δρ. Θεόδωρου Ν. Σούμπαση
"Το βιβλίο αυτό, έργο του αείμνηστου ερευνητή Δημητρίου Λαζαρίδη, περιδιαβάζει τον επισκέπτη στο χώρο της αρχαίας Αμφίπολης και είναι διαρθρωμένο σε δύο μέρη: Στο πρώτο μέρος γίνεται ενημέρωση για το Χρονικό των ανασκαφών, την ιστορία της περιοχής και ξενάγηση στην πόλη με τα τείχη, τα ιερά, το Γυμνάσιο, τα κτιριακά συγκροτήματα και τους παλαιοχριστιανικούς ναούς. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται φωτογραφίες με κατατοπιστικές λεζάντες των ευρημάτων που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Η ανατύπωση αποτελεί πολύτιμη παρακαταθήκη για τη συνέχιση της έρευνας και για την περαιτέρω μελέτη των αρχαιολογικών ευρημάτων", αναγράφει σε σημείωμα της έκδοσης ο Δρ. Θεόδωρος Ν. Σούμπασης, Πρόεδρος Δ.Σ. του ΤΑΠ.
Από τον ΠΡΟΛΟΓΟ του βιβλίου με την υπογραφή της Καλλιόπης Λαζαρίδη...
"Το κείμενο της παρούσας έκδοσης προέρχεται από χειρόγραφα και απομαγνητοφώνηση ταινιών, που υπαγόρευε ο Δημήτρης Λαζαρίδης τις νύχτες που η αρρώστια τον κρατούσε άγρυπνο", σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου, το 1993, οκτώ χρόνια μετά το θάνατό του, η κόρη του Δημήτρη Λαζαρίδη, αρχαιολόγος και η ίδια, Καλλιόπη Λαζαρίδη.
"Ήταν", γράφει, "από τα λίγα πράγματα που τον έκαναν ευτυχισμένο τους τελευταίους μήνες της ζωής του", και συνεχίζει: "Θεωρήσαμε χρέος μας να δώσουμε στο κοινό, ως φόρο τιμής στη μνήμη του, έστω κι αν λείπει το κεφάλαιο της περιγραφής και έκθεσης των αντικειμένων στο Μουσείο της Αμφιπόλεως, που σκόπευε να ολοκληρώσει με την έναρξη λειτουργίας του, αλλά δυστυχώς δεν είχε τη χαρά να το δει τελειωμένο.
Το έργο αυτό ανέλαβε να συνεχίσει η έφορος αρχαιοτήτων κ. Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη, την οποία θερμά ευχαριστούμε, επειδή δέχτηκε να συμπεριληφθούν ως προσθήκες στο βιβλίο τα συμπεράσματα των ερευνών της ΙΗ΄ Εφορείας Αρχαιοτήτων Καβάλας... Επίσης συμπεριλάβαμε ως προσθήκη τη συνέχιση της ανασκαφής του γυμνασίου, μετά το θάνατο του ανασκαφέα της πόλης, ώστε ο επισκέπτης να έχει μια ολοκληρωμένη εικόνα του σημαντικού αυτού δημόσιου συγκροτήματος ".
Ο θάνατος της Πέπης Λαζαρίδου
Η Πέπη Λαζαρίδου, έφυγε πρόσφατα από τη ζωή (Κυριακή 5 Ιουλίου 2020), υπήρξε «η αρχαιολόγος που με δωρική επιμονή και ιωνική αγάπη αγωνιζόταν για την προστασία και την ερμηνεία των αρχαίων, κυριολεκτικά μέχρι την τελευταία στιγμή», ανέφερε στο συλλυπητήριο μήνυμά του ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων (ΣΕΑ). "Ακούραστη εργάτρια των μνημείων εξαντλεί σε βάθος την έρευνα, ανασκάπτει και μελετά ακατάπαυστα, αφήνοντας πολυάριθμες μελέτες της ιδίως για το Γυμνάσιο της Αμφίπολης, άλλες για τη Θέρμη Θεσσαλονίκης, τους Δήμους της Αρχαίας Αθήνας, τους Λόφους Νυμφών-Πνύκας-Μουσείου.
Μέσα από την ενδιαφέρουσα δημοσίευσή της για τον Εφηβαρχικό Νόμο της Αμφίπολης αναδύεται το πρόσωπο του Φιλίππου Ε΄, παρέχοντας αυθεντικές πληροφορίες για την κοινωνική δομή της πόλης και την αγωγή των εφήβων, τα ήθη και τα αξιώματα της εποχής", τόνιζε μεταξύ άλλων στο μήνυμά του ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων (ΣΕΑ).
Η δημοσίευση για τον Εφηβαρχικό Νόμο της Αμφίπολης
Για τον εφηβαρχικό νόμο της Αμφίπολης, που είναι γραμμένος επάνω σε μια μαρμάρινη στήλη που βρέθηκε στο χώρο του Γυμνασίου, από τον αρχαιολόγο Δημήτρη Λαζαρίδη το 1984 και φυλάσσεται στο αρχαιολογικό μουσείο της, έχουν γραφτεί πολλά. O νόμος είναι έργο του εφηβάρχου Αδαίου Ευημέρου και μας δίνει πληροφορίες για την αγωγή των εφήβων, τα ήθη της εποχής, τα αξιώματα, την κοινωνική δομή της πόλης.
Το 2014 γράφτηκαν πολλά για το συγκεκριμένο κείμενο και κάποιοι το συσχέτισαν με την ανασκαφή στον Τύμβο Καστά, με το επιχείρημα ότι υπάρχει αναφορά και στην TΟΠΟΓΡΑΦΙΑ της αρχαίας πόλης. Η αρχαιολόγος Καλλιόπη Λαζαρίδη που ανέλαβε να μελετήσει το κείμενο δημοσίευσε την εργασία της, μετά από μελέτη δεκαετιών, και η οποία καταλήγει σε ορισμένα πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Και όπως έχει ειπωθεί από αρμοδίους, "ο Εφηβαρχικός Νόμος δεν έχει καμία αναφορά στην τοπογραφία της περιοχής και πολύ περισσότερο στον τύμβο Καστά.
Αποδεικνύεται ότι η ιστορία αυτή είναι ένας ακόμη μύθος που έπλασαν ορισμένοι, μέσα από την προσπάθεια αναζήτησης απαντήσεων, στα θέματα που ανέκυψαν με την ανασκαφή στον Τύμβο Καστά. Είναι μια υπόθεση η οποία κατέπεσε από την προδημοσίευση της μελέτης της κ. Λαζαρίδου...".
"Εισαγωγή" με την πέννα του Δημήτρη Λαζαρίδη...
"Η έλλειψη ενός βιβλίου, που να ενημερώνει τους επισκέπτες της Αμφιπόλεως, είναι γνωστή από καιρό. Η μελέτη μου "Αμφίπολης και Άργιλος" στη σειρά "Αρχαίες ελληνικές πόλεις", Αθηναϊκό Κέντρο Οικιστικής, του πολεοδόμου Κ. Δοξιάδη, που περιέχει πλήθος από πληροφορίες ιστορικές και αρχαιολογικές, εκτός του ότι είναι δύσχρηστο για τον περίπατο του αρχαιολογικού χώρου, είναι ακριβό και δυσεύρετο", γράφει στην αρχή της εισαγωγής του ο Δημήτρης Λαζαρίδης.
Οι ξένοι επισκέπτες, σημειώνει, χρησιμοποιούν το γαλλικό οδηγό, που συμπληρώνεται σχεδόν κάθε χρόνο με τα νέα ευρήματα. Οι Έλληνες όμως επισκέπτες, επισημαίνει, δεν είχαν να διαβάσουν τίποτε σχετικό με το χώρο. Καθημερινό θέαμα αποτελούσε η σειρά των τουριστικών ή ιδιωτικών αυτοκινήτων και των πεζών, που προχωρούσαν στον κεντρικό δρόμο του χωριού και ρωτούσαν, πού θα μπορούσαν να δουν τις αρχαιότητες, για τις οποίες τους πληροφορούσαν οι πινακίδες του Υπουργείου Δημοσίων Έργων στην Εθνική οδό, με την επιγραφή: "Καλώς ήλθατε στο νομό Σερρών. Επισκεφτείτε τις αρχαιότητες της Αμφίπολης".
"Η συγγραφή αυτού του βιβλίου ήταν ένα χρέος μου προς τον τόπο και είμαι ευτυχής που το πραγματώνω αυτή τη στιγμή", αναφέρει χαρακτηριστικά παρακάτω ο αρχαιολόγος. "Πιστεύω", λέει, "ότι το βιβλίο αυτό θα είναι χρήσιμο τόσο για τον απλό επισκέπτη όσο και για τον επιστήμονα, που θα ήθελε να γνωρίσει κάτι περισσότερο για τον τόπο. Ο χώρος είναι απέραντος. Μόνο ο περίβολος του τείχους έχει μήκος 7.500 μ. και περικλείει μια μεγάλη έκταση. Όμως, πιστεύω πως χάρη στο τοπογραφικό διάγραμμα, που για πρώτη φορά δίνεται, ο επισκέπτης θα μπορεί να δει τις αρχαιότητες μέσα στην πόλη, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή της....".
Η δομή του βιβλίου
Το βιβλίο "ΑΜΦΙΠΟΛΙΣ", είναι διαρθρωμένο σε δύο μέρη: Στο πρώτο μέρος γίνεται ενημέρωση για το "ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ", ενώ στο δεύτερο, στα "ΕΥΡΗΜΑΤΑ", παρουσιάζονται φωτογραφίες με κατατοπιστικές λεζάντες των ευρημάτων που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο. Το "Χρονικό των ανασκαφών", ακολουθεί η "Ιστορική Αναδρομή και ο "Αρχαιολογικός Περίπατος":
Μακρό τείχος, Κτιριακό συγκρότημα κλασικών χρόνων, Βόρειο τείχος,- Διπλή πύλη Α΄, Θεσμοφόριο - Νυμφαίο, Βόρειο τείχος - Κλασικό στωικό οικοδόμημα, Βόρειο τείχος-Πύλη Β΄, Γέφυρα-Πύλη Γ΄, Δυτικό τείχος, Νότιο τείχος - Πύλη Δ΄, Ανατολικό τείχος - Πύλη Ε΄, Ιερό Κλειούς, Ιερό Άττιος, Ακρόπολη - Περίβολος τείχους Ακροπόλεως, Παλαιοχριστιανικά μνημεία, Κλασική οικία - Συνοικία, Δυτικό ρωμαϊκό τείχος, Ρωμαϊκή έπαυλη, Ρωμαϊκό κτίριο, Ελληνιστική οικία, Γυμνάσιο.
Στη συνέχεια ακολουθεί ο "ΠΕΡΙΠΑΤΟΣ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΙΧΟΣ" με τις επιμέρους ενότητες: Προϊστορικός οικισμός, Τύμβος Καστά, Νεκρόπολη: Ελληνιστικό νεκροταφείο - Μακεδονικοί τάφοι, Μακεδονικός τάφος 1, Μακεδονικός τάφος 2, στη θέση Μάντρες, Μακεδονικός τάφος 3, στη θέση Καστάς, Ο τάφος "του γιατρού", Κλασικό νεκροταφείο και τέλος, Το μνημείο του λέοντος.
Ποιος ήταν ο Δημήτρης Λαζαρίδης
Ο Δημήτρης Λαζαρίδης γεννήθηκε στην Καβάλα το 1917. Μετά το τέλος των εγκυκλίων σπουδών του, στην Καβάλα στα 1934, μεσολάβησαν δύο χρόνια βιοπάλης, ώσπου να πάρει μέρος στις εξετάσεις και να εγγραφεί στην Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, από την οποία αποφοίτησε στα 1941. Στα 1945, τοποθετήθηκε στην Καβάλα, ως έφορος αρχαιοτήτων Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, όπου παρέμεινε ως τα 1965. Στο διάστημα 1950-1952, παρέμεινε στο Παρίσι, ως υπότροφος της Γαλλικής Κυβέρνησης στο Πανεπιστήμιο της Sorbonne.
Οι ανασκαφές, τα ευρήματα και τα μουσεία
Στα 20 αυτά χρόνια, εργάστηκε ακαταπόνητα με ελάχιστα μέσα και με ακόμη πιο ελάχιστα χρήματα, διενεργώντας ανασκαφές σε σημαντικές αρχαίες πόλεις της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Άβδηρα (1956-1977), την Αμφίπολη (1956-1984), τους Φιλίππους (1959-1964), την αρχαία Νεάπολη ( σημερινή Καβάλα), (1960-1963), την Θάσο ( 1961). Οργάνωσε νέα μουσεία, στην Καβάλα, την Θάσο, τους Φιλίππους, την Αμφίπολη και την Σκύρο.
Πραγματοποίησε έργα αναστήλωσης και ανάδειξης μνημείων στους αρχαιολογικούς χώρους των Φιλίππων και της Θάσου. Παράλληλα τα χρόνια αυτά ως πρόεδρος του συλλόγου Φίλων Γραμμάτων και Τεχνών έδωσε πνοή στην πολιτιστική κίνηση της Καβάλας και πρωτοστάτησε, με τον γαμπρό του φιλόλογο καθηγητή Χαράλαμπο Λαλένη και τον Σωκράτη Καραντινό, στην καθιέρωση του φεστιβάλ αρχαίου δράματος Φιλίππων - Θάσου.
Στα 1965, μετατέθηκε στην Αθήνα και ανέλαβε τη διεύθυνση πρώτα της Α΄ εφορίας Αρχαιοτήτων Αθηνών και αργότερα της Β΄ Εφορείας Αρχαιοτήτων Αττικής. Πέρα από την δραστηριότητά του για την προστασία των αρχαιολογικών μνημείων και την οργάνωση των μουσείων της Εφορείας του αναδείχθηκε και πρόεδρος των Ελλήνων Αρχαιολόγων (1967).
Η απόλυση από την χούντα και η παρέμβαση του Γάλλου προέδρου
Στα 1968, η δικτατορία τον απέλυσε για τα δημοκρατικά του φρονήματα και του απαγόρευσε την έξοδο από την χώρα. Στα 1969, η δικτατορία αναγκάζεται με παρέμβαση του τότε Προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας Georges Pompidou να του επιτρέψει για λίγες μέρες την έξοδο από την χώρα προκειμένου να τιμηθεί για τις ανασκαφές της Αμφίπολης, οπότε και ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας του αρχαιότερου Πανεπιστημίου της Γαλλίας, στην Βesancon.
Στην διάρκεια της δικτατορίας, ο Δημήτρης Λαζαρίδης αρνήθηκε μια σειρά από αξιόλογες θέσεις στο εξωτερικό και προτίμησε να μείνει στην Ελλάδα και να εργαστεί στον όμιλο Δοξιάδη, όπου συνέταξε επτά μελέτες για αρχαίες ελληνικές πόλεις της Μακεδονίας και της Θράκης. Με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας στα 1974, τοποθετήθηκε ως Γενικός Επιθεωρητής Αρχαιοτήτων στο Υπουργείο Πολιτισμού, στην κορυφή της αρχαιολογικής ιεραρχίας.
Το «όχι» στον υπουργό για τη μεταφορά αρχαιοτήτων στις ΗΠΑ
Αργότερα στα 1977, αποχωρεί από την θέση αυτή διαφωνώντας με τον τότε υπουργό πολιτισμού Κ. Τρυπάνη, για την μεταφορά των ευρημάτων της Βεργίνας στην Αμερική και για την επιθυμία του υπουργού να δημιουργηθεί διαλυτήριο πλοίων, στην περιοχή του κόλπου του Ναυαρίνου στην Πύλο. Μετά το 1977, διδάσκει ως τακτικός καθηγητής της Κλασσικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης.
Η εκτίμηση της Μελίνας για τον Λαζαρίδη
Το 1983, η τότε υπουργός Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη, εκτιμώντας την τεράστια προσφορά του στην Χώρα και την Αρχαιολογία, του προτείνει την θέση του Γενικού Γραμματέα του Υπουργείου Πολιτισμού. Αρνείται ευγενικά την μεγάλη τιμή λέγοντας ότι δεν είναι πολιτικό πρόσωπο, αλλά αρχαιολόγος. Τον τοποθετεί, τότε, πρόεδρο της επιτροπής της «Νοτίου Κλιτύος» της Ακρόπολης για την επιστημονική αναστήλωση του Διονυσιακού Θεάτρου.
Η αγάπη για την Αμφίπολη
Αλλά, η μεγάλη αγάπη του Λαζαρίδη ήταν η Αμφίπολη, στην οποία αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Μετά την αποκάλυψη δεκάδων ταφικών μνημείων, έφερε στο φως το περίφημο γυμνάσιο της αρχαίας Αμφίπολης, το οποίο δυστυχώς δεν πρόλαβε να αποκαλύψει τελείως, διότι τον πρόλαβε ο πρόωρος θάνατος (1985), και του οποίου την ανασκαφή και μελέτη συνέχισε η κόρη του Καλλιόπη Λαζαρίδη.
Στα 1977, παράλληλα με τα ευρήματα της Βεργίνας ο Λαζαρίδης ανακαλύπτει και αποκαλύπτει ένα τεράστιο εύρημα που ανέφερε στις γραφές του ο Θουκυδίδης. Την ξύλινη γέφυρα της Αμφίπολης, που περιγράφει ο Θουκυδίδης και που είναι μια τεράστια αρχαιολογική ανακάλυψη. Γράφουν οι Τimes της εποχής: «Τεράστια αποκάλυψη της ξύλινης γέφυρας της Αμφίπολης που ένωνε της όχθες του πλωτού ποταμού Στρυμόνα, εύρημα εφάμιλλο της Βεργίνας. Όμως, ο χρυσός νίκησε το ξύλο».
Τις ανασκαφές στην Αμφίπολη τις ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του ‘50. Μέχρι το 1961 είχε βρει στην περιοχή περίπου 400 τάφους. Λίγα χρόνια αργότερα εντόπισε στην κορυφή του τύμβου Καστά μια κτιστή κατασκευή που πιστεύεται ότι είναι το θεμέλιο του βάθρου πάνω στο οποίο ήταν τοποθετημένος ο Λέων της Αμφίπολης. Το 2012 συνεχίστηκαν οι ανασκαφές περιμετρικά του τύμβου Καστά, από την πρώην επιστημονική συνεργάτη του Δημήτρη Λαζαρίδη, την αρχαιολόγο Κατερίνα Περιστέρη, οι οποίες απέδωσαν ιδιαίτερα σημαντικά ευρήματα τα οποία δημοσιοποιήθηκαν το 2014.
Η δικαίωση και η προτομή
Και εν τέλει η πεποίθηση του ότι ο τύμβος της Αμφίπολης κρύβει στα σπλάχνα του μεγάλο ταφικό μνημείο, ίσως βασιλικό τάφο, σήμερα δικαιώνεται. Η Αμφίπολη, για να τιμήσει τον «δικό της» Δημήτρη Λαζαρίδη, έστησε προτομή του στην είσοδο του μουσείου που ο ίδιος δημιούργησε και έδωσε το όνομά του στον δρόμο που οδηγεί σε αυτό.
- Οι Φιλίπποι
- Η Θάσος
- Πήλινα ειδώλια Αβδήρων
- Νεάπολις, Χριστούπολις, Καβάλα –Οδηγός Μουσείου Καβάλας
- Αμφίπολις και Άργιλος, 1972
Χρήσιμα
Το βιβλίο του Δημήτρη Λαζαρίδη, "ΑΜΦΙΠΟΛΙΣ", (Το Χρονικό των ανασκαφών, Η Ιστορία της Περιοχής, Ξενάγηση στην Πόλη: τείχη, ιερά, γυμνάσιο, κτιριακά συγκροτήματα, Φωτογραφίες Ευρημάτων), αποτελεί έκδοση του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού καθώς και του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων. Πρόκειται για την 4η έκδοσή του που έγινε στην Αθήνα το 2014, διατίθεται δε από το Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφιπόλεως, προς 10 ευρώ. Να σημειωθεί ότι η πρώτη του έκδοση έγινε το 1993.
* "Παγγαίου Γη - Συγγράμματα & Συγγραφείς" - (Ροδολίβος-Δόμιρος-Μικρό Σούλι-Αμφίπολη-Παλαιοκώμη-Ν. Φυλή-Λακκοβήκια-Μεσολακκιά-Ν. Κερδύλλια-Πρώτη-Αγγίστα-Κρηνίδα-Κορμίστα-Ν. Μπάφρα-Ηλιοκώμη--Συμβολή-Σέρρες) - Οι φωτογραφίες που δημοσιεύονται εδώ, προέρχονται τόσο από το συγκεκριμένο βιβλίο, όσο και από το διαδίκτυο.
