Συνέντευξη στην Λεμονιά Βασβάνη
Ο σχολικός λόγος είναι εμποτισμένος με την ορθόδοξη θρησκεία από την ίδρυση του νεοελληνικού Κράτους τον 19ο αιώνα. Τι γίνεται όμως μετά την ένταξη της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα και πόσο συμμορφώνεται στους ευρωπαϊκούς κανόνες στο ζήτημα της ελευθερίας των προσωπικών πεποιθήσεων;
«Η κυρίαρχη θέση που καταλαμβάνει η ορθόδοξη θρησκεία στην εκπαίδευση αποδεικνύεται ήδη από τον 19ο αιώνα», σημείωσε στο «ΤyposThes» η Δρ Ελένη Δ. Καλέση με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου της «Η κοσμικότητα στα ελληνικά σχολικά εγχειρίδια - Από την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, μέχρι τον 21ο αιώνα» (εκδ. iWrite). Και συμπλήρωσε πως έχει κάνει δειλά την εμφάνισή του «ο “εξευρωπαϊσμός” του ελληνικού σχολείου σε ό,τι αφορά το ζήτημα της εκκοσμίκευσης και της κοσμικότητας», όμως πρόσθεσε πως «αυτό που πρέπει να επιδιώκουμε σαν Πολιτεία είναι να εντοπίσουμε εκείνο το σημείο, το οποίο δίνει χώρο τόσο στον σεβασμό στη διαφορετικότητα του άλλου όσο και στις ιστορικο-κοινωνικές δομές της κοινωνίας μας».
Μίλησε για το μάθημα των θρησκευτικών που όπως είπε δεν έχει δει αξιοσημείωτες αλλαγές, ενώ σχολίασε πως «η αυτονομία και η διάκριση ρόλων μεταξύ του Κράτους (Σύνταγμα) και της Εκκλησίας δεν προωθούνται στη σύγχρονη εποχή».
-Πώς θα χαρακτηρίζατε την παρουσία της θρησκείας σήμερα στα σχολεία;
-Θα ήταν ορθότερο να αναρωτηθούμε πώς θα χαρακτηρίζαμε σήμερα την παρουσία της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας στα σχολεία, μιας και οι υπόλοιπες γνωστές ή άγνωστες θρησκευτικές ή φιλοσοφικές πεποιθήσεις έχουν σχεδόν ανύπαρκτη παρουσία στον σχολικό χώρο και γενικότερα στην ελληνική εκπαίδευση και παιδεία. Φυσικά, υπάρχουν και οι ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως τα μειονοτικά σχολεία της Θράκης, όπου κάποια άλλη θρησκεία – και όχι ο ορθόδοξος χριστιανισμός – έχει πρωτεύοντα ρόλο.
Η κυρίαρχη θέση που καταλαμβάνει η ορθόδοξη θρησκεία στην εκπαίδευση αποδεικνύεται ήδη από τον 19ο αιώνα. Από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους, διαπιστώνουμε πως το εκπαιδευτικό του σύστημα μεταφέρει έναν σχολικό λόγο βαθιά εμποτισμένο με την ορθοδοξία. Με ποιον τρόπο συμβαίνει αυτό μέχρι σήμερα; Μέσα από την παρακολούθηση και συμμετοχή στο ορθόδοξο μάθημα των Θρησκευτικών και τις ορθόδοξες θρησκευτικές εορτές, από την υποχρεωτική παρουσία στην πρωινή προσευχή που πραγματοποιείται καθημερινώς στον αύλειο χώρο κάθε ελληνικού σχολείου, από την παρουσία θρησκευτικών συμβόλων (σταυρών, εικόνων) στην τάξη και το σχολείο, από την αναγραφή των προσωπικών πιστεύω των μαθητών σε επίσημα σχολικά έγγραφα. Ακόμη και θεσμικά αν το δούμε, η θρησκεία είναι πανταχού παρούσα: στην ονομασία του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων (η αρχική του ονομασία το 1833 ήταν Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Παιδείας), στη νομοθεσία, καθώς ο Ν. 1566/1985 ορίζει πως ένας από τους σκοπούς της εκπαίδευσης είναι να «υποβοηθεί τους μαθητές να διακατέχονται από τα γνήσια στοιχεία της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης» αλλά και στη συγγραφή σχολικών εγχειριδίων, μιας και ορθόδοξοι κληρικοί έχουν το δικαίωμα να συμμετέχουν στη διαδικασία με την ιδιότητά τους ως εκπαιδευτικοί.
-Πόσο η Ελλάδα έχει ακολουθήσει τα Ευρωπαϊκά δεδομένα; Και τι αντιδράσεις ενδεχομένως υπήρξαν από πλευράς των εκπροσώπων του χριστιανισμού;
-Θα απαντήσω πρώτα στο δεύτερο σκέλος της ερώτησης με ένα παράδειγμα: τον Σεπτέμβριο του 2016, ο τότε υπουργός Παιδείας Νίκος Φίλης ανακοινώνει μεταρρυθμίσεις σχετικά με το μάθημα των Θρησκευτικών στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ώστε «να μην είναι μάθημα ομολογιακό, κατηχητικό, αλλά μάθημα γνώσης των θρησκειών και βεβαίως της ορθοδοξίας, αλλά και των άλλων θρησκευμάτων τα οποία περιβάλλουν τη χώρα μας». Οι τροποποιήσεις εφαρμόζονται, ωστόσο, το Συμβούλιο της Επικρατείας, έπειτα από έντονες αντιδράσεις της Εκκλησίας, τις καταργεί τον Μάρτιο του 2018 με την υπ’ αριθμ. 660 απόφασή του κρίνοντάς τις αντισυνταγματικές, διότι «παραβιάζουν σειρά συνταγματικών άρθρων, καθώς και το πρώτο πρόσθετο πρωτόκολλο της ΕΣΔΑ». Η ακύρωση των μεταρρυθμίσεων αποχριστιανοποίησης που εισήγαγε ο πρώην υπουργός Παιδείας αποτελεί αδιαμφισβήτητη απόδειξη αυτού του «δούναι και λαβείν» μεταξύ κυβερνητικών και εκκλησιαστικών παραγόντων και της ισχύος των τελευταίων, επιτρέποντάς τους ακόμη και παρέμβαση σε εκπαιδευτικά ζητήματα. Πόσο, όμως, η Ελλάδα έχει καταφέρει να ακολουθήσει τις ευρωπαϊκές οδηγίες μέσα σε αυτές τις συνθήκες;
Ο «εξευρωπαϊσμός» του ελληνικού σχολείου σε ό,τι αφορά το ζήτημα της εκκοσμίκευσης και της κοσμικότητας μπορούμε να πούμε ότι έχει κάνει δειλά την εμφάνισή του και, μάλιστα, επιλεκτικά. Όχι σε μεγάλο ποσοστό, ωστόσο, είναι πια εδώ. Και η θετική εξέλιξη του ελληνικού σχολικού λόγου αφορά την προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των δικαιωμάτων, δηλαδή, της ελευθερίας και της ισότητας μεταξύ των πολιτών ανεξαρτήτως προσωπικών πεποιθήσεων. Η πρόοδος φαίνεται και στην αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας, μιας και «ιστορικά» γεγονότα, όπως το «κρυφό σχολειό» και η στήριξη του Εθνοαπελευθερωτικού Αγώνα από την Εκκλησία, απομυθοποιούνται.
Δε θα πρέπει, μολαταύτα, να θεωρούμε πως η κοσμικότητα, η θεωρία της οποίας αναπτύχθηκε κυρίως από Γάλλους επιστήμονες, είναι ένα γαλλικό προϊόν «εξαγωγής», όπως το έλεγε ήδη ο Paul Bert το 1885, το οποίο μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιαδήποτε ευρωπαϊκή χώρα ή κράτος του υπόλοιπου κόσμου. Άλλωστε, η κοσμικότητα, la laïcité όπως τη λένε οι Γάλλοι, δεν εφαρμόζεται ούτε στη Γαλλία ούτε σε κάποια άλλη χώρα στο 100%. Επομένως, αυτό που πρέπει να επιδιώκουμε σαν Πολιτεία είναι να εντοπίσουμε εκείνο το σημείο, το οποίο δίνει χώρο τόσο στον σεβασμό στη διαφορετικότητα του άλλου όσο και στις ιστορικο-κοινωνικές δομές της κοινωνίας μας.
-Πόσο τροποποιήθηκε το μάθημα των θρησκευτικών τα τελευταία χρόνια δεδομένης της συμμετοχής και μαθητών μεταναστών στα σχολεία;
-Ουσιαστικά καθόλου. Δεν υπάρχει καμία αξιοσήμαντη αλλαγή στο μάθημα των Θρησκευτικών ούτε στο περιεχόμενο ούτε στη δομή του ούτε στον τρόπο διδασκαλίας του – πέρα από την προώθηση των δικαιωμάτων της ελευθερίας και της ισότητας, τουλάχιστον σε θεωρητικό επίπεδο. Πρόκειται πάντα για το ένα και μοναδικό μάθημα για όλους τους μαθητές και τις μαθήτριες, μετανάστες, πρόσφυγες και μη, το οποίο διδάσκεται σύμφωνα με το ορθόδοξο δόγμα. Οι μαθητές ανεξαρτήτως προσωπικών πεποιθήσεων υποχρεούνται να το παρακολουθήσουν και να εξεταστούν στο μάθημα της ημέρας, όπως επίσης να συμμετέχουν στην πρωινή προσευχή και στις θρησκευτικές εορτές. Στην περίπτωση που δεν επιθυμούν να συμμετέχουν στις παραπάνω δραστηριότητες, μπορούν να πάρουν απαλλαγή με υπεύθυνη δήλωση των γονέων ή κηδεμόνων τους αν είναι ανήλικοι ή με δική τους αν είναι ενήλικες.
-Πώς η κοσμικότητα επηρεάζεται/ προσαρμόζεται στην εκάστοτε εποχή; Τι έδειξε η έρευνά σας;
-Για την ποιοτική ανάλυση των σχολικών εγχειριδίων που μελέτησα, κατασκεύασα ένα πλέγμα ανάλυσης της κοσμικότητας, την οποία αποδόμησα στα κύρια χαρακτηριστικά της: α. τις θεμελιώδεις αξίες της ελευθερίας και της ισότητας ανεξαρτήτως θρησκείας ή άλλων προσωπικών πεποιθήσεων, β. τον Λόγο (λογική ικανότητα) στο πλαίσιο ενός δημοκρατικού πολιτεύματος και γ. τη διάκριση και ταυτόχρονη αυτονομία του κράτους και των θρησκειών. Με βάση αυτό το πλέγμα ανάλυσης, εξέτασα τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται η κοσμικότητα στα σχολικά βιβλία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης από το 1981 έως σήμερα.
Τα αποτελέσματα δείχνουν πως αδιαμφισβήτητα η ένταξη του ελληνικού κράτους στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα το 1981 έπαιξε ρόλο στην επιρροή του στο πρώτο κύριο χαρακτηριστικό της κοσμικότητας, το ζήτημα του σεβασμού της ελευθερίας και της ισότητας των πολιτών ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Αυτό αποτυπώνεται ξεκάθαρα στα νεότερα εγχειρίδια Θρησκευτικών και Ιστορίας της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, κάτι το οποίο δεν ίσχυε σε αυτά της δεκαετίας του 1980. Αντίθετα, τα βιβλία της Αγωγής του Πολίτη ήδη από το 1981 προωθούσαν με σαφή τρόπο τα θεμελιώδη δικαιώματα με, κατά το δυνατόν, εκκοσμικευμένο τρόπο. Επίσης, στα πιο πρόσφατα βιβλία των Θρησκευτικών και της Ιστορίας ο πολυθεϊσμός πλέον δεν απαξιώνεται και δεν αποκρύπτεται η υπόθεση διώξεων των πολυθεϊστών από χριστιανούς, χωρίς, ωστόσο, να τηρείται η ισότητα μεταξύ χριστιανισμού και υπόλοιπων θρησκειών.
Σε ό,τι αφορά το δεύτερο χαρακτηριστικό της προώθησης του Λόγου σε ένα δημοκρατικό πλαίσιο, διαπιστώνεται ότι δεν υπάρχει καμία τροποποίηση στα σχολικά βιβλία, καθώς η ορθόδοξη θρησκεία και οι θρησκευτικές της μορφές εμφανίζονται πάντα ως αληθείς και η λογική ικανότητα και η κριτική σκέψη απαξιώνονται.
Για την τρίτη κατηγορία, η διάκριση μεταξύ πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας και η κρατική ουδετερότητα ως προς τις διάφορες πεποιθήσεις και ιδιαίτερες φιλοσοφικές νόρμες δε διαπιστώνονται σε καμία εποχή στα βιβλία των Θρησκευτικών και της Ιστορίας. Παρατηρείται, ωστόσο, στα νεότερα η απομυθοποίηση γεγονότων, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, και η αποκάλυψη της εργαλειοποίησης της Ιστορίας. Ευρήματα που αφορούν αμιγώς τη σχέση Εκκλησίας-Κράτους εμφανίζονται μόνο στα βιβλία της Αγωγής του Πολίτη της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης του 1981, όπου η διάκριση μεταξύ Πολιτείας και θρησκειών προωθείται. Από την άλλη, ο σεβασμός της ουδετερότητας στις δημόσιες υπηρεσίες δεν προβάλλεται στα βιβλία της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής, επομένως δε διαπιστώνεται θετική εξέλιξη. Επιπλέον, κανένα σχολικό εγχειρίδιο δεν επικρίνει την αναγνώριση της ορθόδοξης θρησκείας από το ελληνικό Σύνταγμα ως κυρίαρχης θρησκείας του Κράτους ούτε τα προνόμια που απολαμβάνει σε όλα τα επίπεδα. Φαίνεται, λοιπόν, ότι η αυτονομία και η διάκριση ρόλων μεταξύ του Κράτους (Σύνταγμα) και της Εκκλησίας δεν προωθούνται στη σύγχρονη εποχή. Αντιθέτως, σημειώνεται πρόοδος όσον αφορά τη θρησκευτική ελευθερία που παρέχει το ελληνικό Σύνταγμα, καθώς τα νεότερα βιβλία Αγωγής του Πολίτη την εκτιμούν ως δικαίωμα όλων των πολιτών και όχι μόνο των Ελλήνων, όπως συνέβαινε στα σχολικά βιβλία του 1981.
Η ανάλυση του περιεχομένου των ελληνικών σχολικών βιβλίων δείχνει ότι τα τρία μαθήματα ευνοούν επιλεκτικά μερικά από τα συστατικά της κοσμικότητας, ωστόσο ο εθνοπολιτισμικός και εθνικιστικός χαρακτήρας τους είναι έντονα παρών. Επιπλέον, η προσέγγιση κάθε μαθήματος είναι διαφορετική. Το μάθημα των Θρησκευτικών δίνει στην έννοια της κοσμικότητας μια θρησκευτική διάσταση, ενώ το μάθημα της Ιστορίας τη συνδέει με τον χρόνο και τον χώρο. Από την πλευρά του, το μάθημα της Αγωγής του Πολίτη προσπαθεί να της δώσει ένα πολιτειακό νόημα, αλλά αποτυγχάνει να οικοδομήσει εξ ολοκλήρου την έννοια με «ευρωπαϊκό» τρόπο. Σημειώνεται ότι όλα τα σχολικά εγχειρίδια από το 1981 έως σήμερα μεταφέρουν την εικόνα της ορθόδοξης θρησκείας ως θεμέλιου λίθου της εθνικής ταυτότητας και ως ενός εκ των εθνοκεντρικών στοιχείων στη συλλογική συνείδηση.
