Η πυρκαγιά του 1917 αδιαμφισβήτητα σημάδεψε την ιστορία της Θεσσαλονίκης. Εκατό χρόνια μετά, ό,τι σχετικό αναδεικνύεται, ασκεί ιδιαίτερη γοητεία στους Θεσσαλονικείς. Όλοι κάτι γνωρίζουν -έστω κάτι έχουν ακούσει- για τη μεγάλη πυρκαγιά. Ήταν όντως η μεγαλύτερη πυρκαγιά στην ιστορία της πόλης; Ίσως πιο λίγοι θα έχουν ακούσει πως στο πιο μακρινό 1856, 230 βαρέλια μπαρούτι, που είχε αποθηκεύσει στο σπίτι του ένας έμπορος από τη Χίο, έγιναν η αιτία να ανατιναχθεί η περιοχή στα σημερινά δημοφιλή Λαδάδικα. Κι ακόμη λιγότεροι θα γνωρίζουν ότι τη διετία 1910-11 στο εμπορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης κατά μέσο όρο σημειώνονταν έξι πυρκαγιές κάθε μήνα, περισσότερες από μία την εβδομάδα!
Κι αν σχεδόν οι πάντες ξέρουν ότι ο Ερνέστ Εμπράρ εκπόνησε τα σχέδια για την ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης το 1917, πολύ λιγότεροι έχουν ακούσει για τον Μωυσή Μορπούργο, τον άνθρωπο που πρωτοστάτησε, ώστε δύο μήνες μετά την πυρκαγιά να καταβληθούν αποζημιώσεις ύψους 4 εκατομμυρίων χρυσών λιρών στα θύματά της, που είχαν προνοήσει να ασφαλίσουν τις περιουσίες τους. Βεβαίως, αν δεν ήταν πολλοί εκείνοι που είχαν προνοήσει ή αν οι ασφαλιστικές εταιρείες δεν αντεπεξέρχονταν στις υποχρεώσεις τους απέναντι στους ασφαλισμένους, η ανοικοδόμηση της πόλης θα ήταν πρακτικά αδύνατη.
Πολλά από εκείνα τα ασφαλιστήρια συμβόλαια περιλαμβάνονται στο λεύκωμα «Συλλεκτικά Ασφαλιστήρια, με Ιστορία και Καλλιτεχνική Αξία από τον 19ο έως τον 20ο Αιώνα», του εκδότη συλλέκτη Ευάγγελου Σπύρου, που παρουσιάστηκε στο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τα 100 χρόνια από την πυρκαγιά του 1917.
«Όταν ανατινάχτηκαν τα Λαδάδικα»
Για τη λιγότερο γνωστή ασφαλιστική πτυχή της πυρκαγιάς του 1917 μίλησε ο συγγραφέας και διδάκτωρ Οικονομικής Ιστορίας, Ευάγγελος Χεκίμογλου, κάνοντας πρώτα αναδρομή στην ιστορία των πυρκαγιών στη Θεσσαλονίκη. «Η πυρκαγιά του 1917 δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός, είναι μια πυρκαγιά στη σειρά πολλών. Οι πυρκαγιές ήταν ένα επαναλαμβανόμενο φαινόμενο σε πόλεις χτισμένες με τον τρόπο που ήταν χτισμένη η Θεσσαλονίκη στον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ου. Δεκαέξι μεγάλες πυρκαγιές καταγράφονται στη Θεσσαλονίκη τον 19ο αιώνα» εξήγησε. Σε πυρκαγιά που εκδηλώθηκε το 1846 καταστράφηκαν 860 οικήματα και σε άλλη, το 1854, καταστράφηκαν 600 οικήματα, ποσοστό άνω του 15% των οικημάτων της πόλης.
Κι αν οι ανθρώπινες απώλειες το 1917 ήταν μικρές, η φονικότερη πυρκαγιά είχε προηγηθεί. Ήταν το 1856. «Εκδηλώθηκε μία μεμονωμένη μικρή πυρκαγιά στη συνοικία Τζετίτ, στην κατοικία του εμπόρου Σαούλ Φερνάντες, προξένου της Τοσκάνης. Τη φωτιά έσπευσε να αντιμετωπίσει, λόγω του αξιώματος του παθόντος, ο ίδιος ο διοικητής του Βιλαετίου. Όμως, στην παρακείμενη οικεία του Σκυλίτση, εμπόρου από τη Χίο, υπήρχαν παρανόμως αποθηκευμένα 230 βαρέλια μπαρούτι, τα οποία εξερράγησαν. Καταστράφηκε όλο το Μισίρ Τσαρσί, τα σημερινά Λαδάδικα, και όλα τα πέριξ οικοδομήματα, συνολικά 226 εργαστήρια και 114 αποθήκες, σύμφωνα με την αναφορά του διοικητή. Αυτό ισοδυναμεί περίπου με το 60% των κτισμάτων του ευρύτερου εμπορικού κέντρου. Σκοτώθηκαν έξι ναύτες και 34 πολίτες, ενώ οι τραυματίες ξεπέρασαν τους 330, μεταξύ των οποίων ο ίδιος ο διοικητής και ο βοηθός του. Οι ζημιές υπολογίστηκαν κατά τη φρασεολογία της εποχής σε 100 μιλιούνια γρόσια, δηλαδή περίπου 1 εκατ. χρυσές λίρες» ανέφερε ο κ. Χεκίμογλου.
Μια άλλη πυρκαγιά, το 1890, ήταν η μεγαλύτερη σε γεωγραφική έκταση, καθώς κατέστρεψε την περιοχή ανατολικά της σημερινής Οδού Αριστοτέλους. Από το 1907 έως το 1916 εκδηλώθηκαν 177 πυρκαγιές στη Θεσσαλονίκη, με συνολικές ζημίες 250.000 λιρών. Τη διετία 1910-1911 καταγράφηκαν 71 πυρκαγιές, κυρίως στην εμπορική περιοχή γύρω από την Οδό Φράγκων.
«Επρόκειτο για μία διετία κατά την οποία στη Θεσσαλονίκη σοβούσε σοβαρή οικονομική κρίση, η οποία κορυφώθηκε με την αναστολή πληρωμών της τράπεζας Μοδιάνο το 1911 και τον προκληθέντα χρηματιστηριακό πανικό. Στη διετία αυτή τα εισπραχθέντα ασφάλιστρα υπολείφθηκαν των αποζημιώσεων που καταβλήθηκαν. Το αποτέλεσμα ήταν ότι οι πράκτορες που δεν ακολούθησαν το τιμολόγιο της Ένωσης των ασφαλιστικών πρακτόρων, η οποία είχε συσταθεί το 1901, και είχαν συμφωνήσει σε χαμηλότερα ασφάλιστρα, αναγκάστηκαν να αποσυρθούν από την αγορά» ανέφερε ο κ. Χεκίμογλου.
«Από την άνθιση στην καταστροφή»
Η καλύτερη χρονιά για τις ασφαλιστικές εταιρείες της Θεσσαλονίκης ήταν το 1916, έτος κατά το οποίο, λόγω του πολέμου, τα ασφάλιστρα ανέβηκαν ακόμη περισσότερο. «Το έτος εκείνο οι καταβληθείσες αποζημιώσεις στην πόλη ήταν μόνον το 17% των καταβληθέντων ασφαλίστρων [...] Ένας πολύ μεγάλος αριθμός εμπόρων και ιδιωτών είχαν πεισθεί από το προηγούμενο του 1890 ότι έπρεπε να παραμείνουν ασφαλισμένοι. Όμως, στο ύψος των ασφαλίστρων μπορεί να αποδοθεί το γεγονός ότι ένα εξίσου μεγάλο μέρος των κατοίκων είχε μείνει ανασφάλιστο. Έτσι, περίπου 20.000 άτομα από ένα σύνολο 70.000 πυρόπληκτων βρέθηκαν κυριολεκτικά στον δρόμο» σημείωσε ο κ. Χεκίμογλου.
«Εκείνη την περίοδο δραστηριοποιούνταν στην πόλη 47 ασφαλιστικές εταιρείες, εκ των οποίων οι 15 κλήθηκαν να αναλάβουν το βασικό κομμάτι της ανοικοδόμησης, καταβάλλοντας αποζημιώσεις. Οκτώ εκατομμύρια χρυσές λίρες ήταν οι ζημίες, 4 εκατομμύρια οι αποζημιώσεις που δόθηκαν από τις ασφαλιστικές εταιρείες» ανέφερε, κατά την ομιλία του, ο υποδιοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, Θεόδωρος Μητράκος. «Εξαιρετική για την εποχή εκείνη αποδείχθηκε η συνεργασία μεταξύ των ασφαλιστικών εταιρειών, σε μία εμπόλεμη περίοδο, με αντίπαλα στρατεύματα. Γερμανικές, αγγλικές, γαλλικές, ελληνικές ασφαλιστικές εταιρείες κατόρθωσαν να συνεργαστούν σε ένα εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα» πρόσθεσε.
«Η πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης υπήρξε η μεγαλύτερη ασφαλιστική καταστροφή του έτους εκείνου σε παγκόσμιο επίπεδο» σημείωσε ο κ. Χεκίμογλου, προσθέτοντας ότι το ύψος των ασφαλισμένων ζημιών ήταν 4,5 φορές μεγαλύτερο από το αντίστοιχο ποσό στην πυρκαγιά του 1890.
Ποσοστό 75% των αποζημιώσεων κλήθηκαν να καταβάλουν η North British and Mercantile (1.200.000 λίρες), η Sun Fire Insurance (500.000 λίρες), η Trieste (400.000 λίρες), η Northern British, η Union des Paris και η Baloise.
«Κτίστηκαν πέντε φορές περισσότερα από όσα κάηκαν»
Οι αποζημιώσεις καταβλήθηκαν σχετικά γρήγορα, λαμβάνοντας υπόψη την έκταση της καταστροφής. «Έπρεπε προηγουμένως να υπερπηδηθούν οι εύλογες επιφυλάξεις των ασφαλιστικών εταιρειών, ως προς τα αίτια της πυρκαγιάς και της διάδοσής της. Χάρη κυρίως στον πρόεδρο των πρακτόρων και αντιπρόσωπο της πλέον επιβαρυμένης εταιρείας, της North British, δηλαδή τον Μωυσή Μορπούργο, από τον Νοέμβριο του 1917, λιγότερο από τρεις μήνες μετά την πυρκαγιά, ξεκίνησε η καταβολή στους δικαιούχους» εξήγησε ο κ. Χεκίμογλου.
Η ταχεία καταβολή των αποζημιώσεων επέτρεψε να οικοδομηθούν αμέσως περισσότερες από 10.000 κατοικίες στην ανατολική πλευρά της Θεσσαλονίκης, βορείως της οδού Βασιλίσσης Όλγας. «Τον αριθμό αυτό πρέπει να τον συγκρίνουμε με τα 2.200 κτίσματα της πυρίκαυστου. Χάρη στις ασφαλιστικές αποζημιώσεις κτίστηκαν πέντε φορές περισσότερα κτίσματα γύρω από το κέντρο της πόλης και έτσι αναβίωσε η οικονομική και κοινωνική ζωή της Θεσσαλονίκης. Για να γίνει αντιληπτό τι σήμαινε το ποσό των 4 εκατομμυρίων, το οποίο περιελάμβανε την αξία των κτιρίων και των περιεχομένων τους, η συνολική αξία της πυρίκαυστου ζώνης -οικόπεδα και κτίρια χωρίς το περιεχόμενο- εκτιμήθηκε επίσης σε 4 εκατομμύρια» πρόσθεσε.
Στην αγορά της Θεσσαλονίκης απέμειναν 17 ασφαλιστικοί πράκτορες, ουσιαστικά ο κλάδος καταστράφηκε λόγω της καταβολής των αποζημιώσεων. Εξάλλου, το φαινόμενο του πολλαπλασιασμού των πυρκαγιών παρουσιάστηκε ξανά την περίοδο 1925-1929, οπότε σημειώθηκαν 240 πυρκαγιές κυρίως καταστημάτων, που θεωρήθηκαν ύποπτες, λόγω της οικονομικής κρίσης.
Τον ρόλο που διαδραμάτισαν οι Εβραίοι ασφαλιστές στη Θεσσαλονίκη, ανέδειξε ο πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, Δαυΐδ Σαλτιέλ.
«Η επέκταση των εργασιών των μεγάλων ασφαλιστικών εταιρειών στην πόλη πραγματοποιήθηκε γύρω στο 1880 και οφείλεται στη σύμπραξη των εταιρειών με επιφανή μέλη της οικογενείας Αλλατίνη, το μέγεθος των βιομηχανικών κεφαλαίων της οποίας υπερέβαινε το σύνολο όλων των άλλων τοπικών βιομηχανιών. Πρώτα η Northern London ανέθεσε την επιτόπια διεύθυνση των εργασιών της στην εταιρεία Fernandez και Mizrachi κι έπειτα η North British and Mercantile στον Μωυσή Μορπούργο. Ακολούθησαν κι άλλες. Έτσι χάρη στο κύρος ενός μικρού αριθμού επιχειρηματιών με στενούς συγγενικούς δεσμούς εδραιώθηκε στη Θεσσαλονίκη ο θεσμός των ασφαλίσεων που βλέπουμε μέχρι σήμερα» ανέφερε.
«Το μήνυμα που θα θέλαμε να στείλουμε μέσα από αυτήν την παρουσίαση, είναι ότι η ασφάλιση είναι έργο αλληλεγγύης και αγάπης προς τον άνθρωπο» τόνισε κλείνοντας την εκδήλωση ο συγγραφέας και εκδότης, Ευάγγελος Σπύρου.
ΑΠΕ-ΜΠΕ
