Του Νίκου Καμπάνη
Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς μεταξύ των οποίων ο Πορφύριος, ο Ιάμβλιχος, ο Διογένης Λαέρτιος, ο Πλούταρχος, ο Αθήναιος, ο Δημόφιλος, ο Φιλόστρατος και από τους Χριστιανούς Πατέρες ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, ο Αγ. Ιερώνυμος κ.ά. διέσωσαν και σχολίασαν μεγάλο αριθμό λακωνικών αποφθεγμάτων και προτροπών, οι οποίες αποδίδονταν στον Πυθαγόρα και ονομάζονταν Γνώμες Χρυσές, Σύμβολα και Ακούσματα.
Οι ηθικοί και λειτουργικοί κανόνες των Πυθαγορείων οι χαρακτηριζόμενοι από τους αρχαίους συγγραφείς, άλλοτε ως «ακούσματα» και άλλοτε ως «σύμβολα» ανάγονται σε δυο διαφορετικές πηγές. Οι παλαιότερες, που πηγάζουν από τη συλλογή του Αριστόξενου «Πυθαγορικαί Ἀποφάσεις» και χρησιμοποιήθηκαν από τον Ιάμβλιχο, έχουν χαρακτήρα μάλλον ηθικό. Δεν φαίνονται να ανάγονται στον Πυθαγόρα ούτε καν στους αρχαιότερους Πυθαγόρειους και είναι μάλλον καρπός της νεότερης γενεάς των μαθηματικών, η οποία τα διαδέχθηκε από στόματος των αμέσων προκατόχων τους.
Η δεύτερη τάξη των κανόνων, παρουσιάζει διαφορετικό χαρακτήρα, περισσότερο συμβολικό και μυστηριακό, από το περιεχόμενό τους δε γίνεται αντιληπτό ότι πρόκειται περί προτροπών της αρχαίας πυθαγορείου σχολής, αν όχι αυτού του ιδίου του Πυθαγόρα και των άμεσων μαθητών του. Η επονομασία «ακούσματα» μαρτυρεί περί του παραδοσιακού χαρακτήρα αυτών, ενώ ο χαρακτηρισμός «σύμβολα» καταδεικνύει την μυστηριακή τους υφή. Τα ακούσματα, κατά τον Ιάμβλιχο, διαιρούντα σε τρία είδη. Τα πρώτα αναφέρονται και δίδουν απάντηση στο «τί ἐστί» τα δεύτερα στο «τί μάλιστα» και τα τρίτα στο «τί πράττειν και τί μὴ πράττειν».
Από τα πρῶτά (τί ἐστι) ἀναφέρει δύο:
«Τί ἐστὶν οἱ τῶν Μακάρων νῆσοι; Ἥλιος καὶ Σελήνη.
Τί ἐστὶ τὸ ἐν Δελφοῖς Μαντεῖον; Τετρακτύς».
Μεταξύ των «τί μάλιστα» αναφέρονται:
«Τί τὸ δικαιότατον; Θύειν.
Τί τὸ σοφώτατον; Ἀριθμός, δεύτερον δὲ ὁ τοῖς πράγμασιν τὰ ὀνόματα θέμενος.
Τί τὸ σοφώτατον παρ’ ἡμῖν; Ἰατρική.
Τί κάλλιστον; Ἁρμονία.
Τί κράτιστον; Γνώμη.
Τί ἄριστον; Εὐδαιμονία».
Το μεγαλύτερο μέρος όμως των διασωθέντων συμβόλων και ακουσμάτων αναφέρεται στην τρίτη κατηγορία και έχει σχέση με το «τί πρακτέον καὶ τί μὴ πρακτέον», αφορούν δηλαδή υποδείξεις που δίδονται μάλλον με αλληγορικό ή και συμβολικό τρόπο και εκθέτουν τη δεοντολογία του γνήσιου οπαδού της πυθαγορείου διδασκαλίας.
Στα καθήκοντα προς εαυτόν συγκαταλέγεται το άκουσμα «ἐμψύχων ἀπέχου». Στους Πυθαγορείους, αλλά και σε όλες μυσταγωγικές σχολές, ο σεβασμός κάθε μορφής ζωής ήταν η πρωταρχική αποδοχή των νεοεισαχθέντων. Δεν έπρεπε με κανέναν τρόπο να συμβάλλει ο μαθητής στον σφαγιασμό των αθώων ζώων, εσθίων τις σάρκες τους, οι οποίες είναι εμποτισμένες με τη στοιχειακή τους ζωή. Η αντίληψη αυτή μεταδόθηκε και στη Χριστιανική θρησκεία και, μάλιστα, είναι επιβεβλημένη όπως καθορίζεται στους Κανόνες των Αποστόλων: «Εἰ τις ἐπίσκοπος ἢ πρεσβύτερος ἢ διάκονος ἢ ὅλως τοῦ καταλόγου τοῦ ἱερατικοῦ φάγει κρέας ἐν αἵματι ψυχῇ αὐτοῦ ἢ θηριάλωτον ἢ θνησιμιαῖον καθαιρείσθω εἰ δὲ λαϊκὸς εἴη ἀφοριζέσθω», (Κανὼν ΞΓ΄) καὶ πάλιν στὸν ἴδιο κανόνα τοῖς ἐν Τρούλλῳ ΞΖ΄: «Ὁ ἐσθίων αἷμα ζώου οἱοδήποτε τρόπῳ κληρικὸς μὲν καθαιρείσθω λαϊκὸς δὲ ἀφοριζέσθω».
Μη χρησιμοποιείς προς θυσίαν αντικείμενα μη προορισμένα για τόσον ιερό σκοπό. Έσο φυτοφάγος εφ’ όσον τούτο σου είναι δυνατόν. Μη διατρέφεις το πνεύμα σου με κατωτέρας υφής πνευματικές τροφές ανάξιές σου. Ενσαρκώθηκες στη γη για να εξυψωθείς και όχι για να ζωοποιηθείς. Η νοητική σου ζωή πρέπει να επικρατεί επί των κατωτέρων ζωών. Άλλα ακούσματα περί αποχής των εμψύχων είναι τα κάτωθι:
«Μήδ’ ἐσθίειν ὅσα μὴ θέμις· γένεσιν αὔξησιν, ἀρχήν, τελευτὴν (μήδ’ ἐξ ὧν ἡ πρώτη τῶν πάντων ὑπόθεσις γίνεται· ἔλεγε δὲ ἀπέχεσθαι τῶν καταθυομένων ὀσφύος καὶ διδύμων καὶ αἰδοίων καὶ μυελοῦ καὶ ποδῶν καὶ κεφαλῆς». Μην τρέφεσαι με έμβια όντα, να τηρείς αγνή διατροφή και να σέβεσαι τη ζωή.
«Ἀπέχεσθαι δὲ καὶ ἄλλων παρῄνει οἵα μήτρας τε καὶ τριγλίδος καὶ ἀκαλήφης σχεδὸν δὲ καὶ τῶν ἄλλων θαλασσίων συμπάντων». Οι αρχαίοι πίστευαν ότι η πρόσληψη του κρέατος ενός ζώου είχε σαν αποτέλεσμα να εισαγάγουμε στον οργανισμό μας μια στοιχειακή (υπανθρώπινη) ψυχή. Επομένως οφείλει κανείς να είναι εκλεκτικός ως προς την επιλογή των τροφών του και μην αντλεί από τη φύση τροφές διεγερτικές του σαρκικού έρωτα.
«Ἰχθύων μὴ ἅπτεσθαι, ὅσοι ἱεροί».
«Εἰς μόνα τὰ ζῷα οὐκ εἰσέρχεται ἀνθρώπου ψυχὴ οἷς θέμις ἐστὶ τυθῆναι· διὰ τοῦτο τῶν θυσίμων χρὴ ἐσθίειν μόνον ἄλλου δὲ μηδενὸς ζῴου». Μόνον στα ζώα τα οποία επιτρέπεται να θυσιάζονται δεν ενσαρκώνεται ανθρώπινη ψυχή και αυτά επιτρέπεται να τρώγουμε. Είναι γνωστό ότι η έκταση της ακρεοφαγίας στους Πυθαγορείους ύπέστη με το χρόνο σημαντικές διακυμάνσεις. Στις πρώτες χρονολογίες η ακρεοφαγία ήταν απόλυτη. Με την πάροδο του χρόνου όμως έγιναν δεκτές ορισμένες υποχωρήσεις, μία από τις οποίες περιγράφει άνωτέρω ο Ιαμβλιχος. Στην πραγματικότητα όμως, η αποχή των εμψύχων πρέπει να είναι καθολική και ο σεβασμός για κάθε ανθρώπινη ύπαρξη δεν επιδέχεται αμφισβήτηση. Άλλωστε, αν θέλουμε να έχουμε μια θεώρηση της Χριστιανικής θρησκείας, ή μια αποδοχή της Παλαιάς αλλά και της Καινής Διαθήκης, τότε θα πρέπει να υπομνήσουμε την 29η παράγραφο του πρώτου κεφαλαίου της Γενέσεως: «καὶ εἶπεν ὁ Θεός∙ ἰδοὺ δέδωκα ὑμῖν πάντα χόρτον σπόριμον σπεῖρον σπέρμα, ὅ ἐστιν ἐπάνω πάσης τῆς γῆς, καὶ πᾶν ξύλον, ὃ ἔχει ἐν ἑαυτῷ καρπὸν σπέρματος σπορίμου, ὑμῖν ἔσται εἰς βρῶσιν».
Ένα από τα πιο πολυσυζητημένα «ακούσματα» και με αμφιλεγόμενη την πραγματική του ερμηνεία, είναι το περίφημο «κυάμων ἀπέχου». Κανένα από τα «ακούσματα» που δίδασκε ο Πυθαγόρας στους μαθητές του, δεν έδωσε λαβή για τόσες συζητήσεις, σχόλια, ερμηνείες και εικασίες, όσο το περίφημο αυτό άκουσμα της αποχής των κυάμων. Ο Ιάμβλιχος απαγορεύει τη βρώση αυτών «διὰ πολλὰς ἱεράς τε καὶ φυσικὰς καὶ εἰς τὴν ψυχὴν ἀνηκούσας αἰτίας», ενώ ο Πορφύριος διατείνεται ότι, «ἴσα δὲ παρῄνει κυάμων ἀπέχεσθαι καθάπερ ἀνθρωπίνων σαρκῶν».
Το περίφημο αυτό άκουσμα το οποίο φαίνεται ότι αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα μυστικά του Πυθαγορισμού, ερμηνεύτηκε ποικιλοτρόπως. Ο Ηρόδοτος αναφέρεται, όχι μόνον περί της αποστροφής των Αιγυπτίων ιερέων απέναντι του οσπρίου αυτού, αλλά και περί της ρητής απαγορεύσεως της χρήσεως των κυάμων, δεδομένου ότι θεωρούσαν το φυτό αυτό ακάθαρτο, αποστροφή, την οποία πιθανώς, ενστερνίσθηκε ο Πυθαγόρας, δεδομένου ότι παρέμεινε επί 22 έτη στους αιγυπτιακούς ναούς, δέχθηκε την επίδραση της διδασκαλίας αυτής και την υιοθέτησε ως ένα από τα σημαντικότερα ακούσματα τα οποία επέβαλε στη σχολή του. Μάλιστα λέγεται ότι πολλοί από τους μαθητές του προτίμησαν να υποστούν μαρτυρικό θάνατο, παρά να αποκαλύψουν το μυστικό αυτό.
Ο Ιάμβλιχος, στον «Πυθαγόρου Βίον», αναφέρει τον ηρωισμό της Τιμύχας από τη Σπάρτη, η οποία προτίμησε να κόψει τη γλώσσα της με τα δόντια της από φόβο μήπως υποκύψει στις δοκιμασίες και προδώσει παρά τη θέλησή της το απόρρητο των κυάμων. Ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος, ένας από τους πλέον παραδόξους μαθητές του Πυθαγόρα, διακηρύσσει με σθένος στους «Καθαρμούς»: «Δειλοὶ πάνδειλοι κυάμων ἀπὸ χείρας ἔχεσθαι», (ταλαίπωροι απομακρύνατε τις χείρες σας από τους κυάμους). Ανάλογοι περιορισμοί, αναφέρει ο Ηρόδοτος, ίσχυαν και για τους ιερείς της Δήμητρας και του Διός.
Ας δούμε όμως πού μπορεί να οφείλονταν η απαγόρευση αυτή, ξεκινώντας από τις φυσιολογικές αιτίες. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, στους «Στρωματείς», αναφέρει ότι, «οι Πυθαγόρειοι απαγορεύουν μυστηριωδώς την βρώσιν κυάμων όχι διότι το όσπριον αυτό προκαλεί αέρια ή είναι δύσπεπτον ή διότι προξενεί όνειρα συνταρακτικά, ούτε διότι το σχήμα των ομοιάζει προς ανθρωπίνην κεφαλήν, αλλά μάλλον διότι οι κύαμοι καθιστούν αγόνους τας γυναίκας που τρέφονται δι’ αυτών». Όντως ο Θεόφραστος, στο 5ο βιβλίο του επί των «Φυσικών ζητημάτων», αναφέρει ότι «κύαμοι ριπτόμενοι πέριξ ριζών νεαρών δένδρων τα αποξηραίνουν και ότι εκείνα των οικοδιαίτων ζώων τα οποία τρέφονται συνεχώς με κυάμους καθίστανται στείρα». Είναι ευνόητο βέβαια ότι η γνώμη αυτή είναι τόσον απλοϊκή όσον και επιστημονικώς εσφαλμένη.
Ο Κικέρων πίστευε ότι οι κύαμοι παρακώλυαν τους ανθρώπους να έχουν μαντικά όνειρα διότι προκαλούν εφιάλτες. Περί αυτού ο γράφων έχει προσωπική αντίληψη από εμπειρία του πνευματικού του πατέρα, Ματθαίου Κοσμίδη, ο οποίος, δεδομένου ότι είχε φθάσει σε ανώτερη πνευματική βαθμίδα, περιέπιπτε σε εκστατική κατάσταση καθ’ εκάστην νύκτα. Σε γενόμενη συζήτηση μεταξύ αυτών περί των κυάμων, ο αείμνηστος Ματθαίος, εκ περιεργείας περί του αληθούς της επιδράσεως των κυάμων, απεφάσισε να τρώγει επί ημέρες μόνον κυάμους. Μετά παρέλευση περίπου τριών ημερών, αισθάνθηκε καρηβαρία και ελάττωση της πνευματικής του ενάργειας. Μετά δε πέντε ημέρες περιήλθε σε πλήρη πνευματική και ψυχική εξασθένηση και παντελή αδυναμία να περιπέσει σε έκσταση ή να αποσχισθεί του σώματός του. Αποκαταστάθηκαν οι πνευματικές και ψυχικές του δυνάμεις μετά εξαμήνου. Τέτοια ήταν η επίδραση που άσκησε η βρώση των κυάμων στην πνευματική υπόσταση του υπέροχου εκείνου ανθρώπου.
Ο Πλούταρχος διερωτάται και αυτός, γιατί εκείνοι που αφιερώνονται στην εγκράτεια υποχρεώνονται να απέχουν εν γένει από τα λαχανικά. Και απαντά: «Μήπως αυτό είναι συνέχεια της συνήθειας των Πυθαγορείων οι οποίοι αποστρέφονταν τους κυάμους για τους γνωστούς λόγους, όπως απεχθάνονταν τα πίσα (μπιζέλια) και τους ερεβίνθους (ρεβίθια) ένεκα της συγγένειας των ονομάτων με την Λήθη και το Έρεβος; Ή ένεκα του ότι κατά τα νεκρώσιμα δείπνα και τις νεκρικές επικλήσεις χρησιμοποιούν τα όσπρια αυτά; Ή μάλλον διότι πρέπει να έχει κανείς το σώμα καθαρό και όχι βεβαρυμμένο για να υπομείνει στην εγκράτεια; Είναι δε γνωστό ότι τα όσπρια παράγουν αέρια, είναι δε τότε ανάγκη να χρησιμοποιεί κανείς συχνά καθαρτικά και πλύσεις. Ή διότι ένεκα της προκλήσεως αερίων τα εν λόγω όσπρια εξωθούν προς ερωτικές απολαύσεις;».
Ο Ιπποκράτης, στο «Περί Διαίτης» βιβλίο του, περιγράφει με τον ίδιο ρεαλισμό ότι οι κύαμοι προκαλούν εντερικά αέρια και από αυτή την αιτία συνθλίψεις των σπλάγχνων. Άλλωστε η πεποίθηση αυτή δεν είναι ξένη στους Αιγυπτίους οι οποίοι καθάριζαν εσωτερικά το σώμα τους τρεις φορές το μήνα, δια εμμετικών και καθαρτικών σκευασμάτων, διότι πίστευαν ότι όλες οι ασθένεις προέρχονται από τις τροφές. Ο Διοσκουρίδης, αναφέρει και μια άλλη ιδιότητα των κυάμων, ότι δηλαδή έχουν αφροδισιακές ιδιότητες, οι οποίες προκαλούσαν την ανάσχεση κάθε αντιδράσεως. Ενδεχομένως ένας από τους λόγους που απαγόρευε ο Πυθαγόρας στους μαθητές του τη βρώση των κυάμων να ήταν και αυτός. Στα περίφημα σχόλιά του επί των «Χρυσών Επών» των Πυθαγορείων ο Ιεροκλής, μας υπενθυμίζει ότι κάθε σύμβολο έχει και μια κεκρυμμένη έννοια, μια μυστική και εσωτερική σημασία, εκτός της γραμματικής σημασίας. Επομένως, πρέπει η απαγόρευση των κυάμων να έχει και μια απόρρητη έννοια.
