Συνέντευξη στην Λεμονιά Βασβάνη
Ξεκινώντας από ένα τραγούδι πολύ δημοφιλές και με φιλολογική ιστορία, το «Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα κι έβαψε το δικό μου», ο συγγραφέας, μεταφραστής και δημοσιογράφος Παντελής Μπουκάλας στο νέο του βιβλίο με τίτλο «Κοκκιν’ αχείλι εφίλησα – Το ταξίδι του φιλιού και ο έρωτας σαν υπερβολή -Πιάνω Γραφή να Γράψω…» (εκδόσεις Άγρα) επιχειρεί να καταγράψει την αξία που έχει το κόκκινα χρώμα στη δημοτική ποίηση αλλά και στον λαϊκό πολιτισμό γενικότερα.
Πρόκειται για το τρίτο βιβλίο της σειράς Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι το οποίο και παρουσίασε πριν μερικές μέρες στην πόλη μας.
Αυτό στάθηκε αφορμή για μια συνέντευξη μαζί του. Μιλώντας για τα δημοτικά τραγούδια είπε πως «η δύναμή τους είναι να λένε το καίριο με τον πιο απλό τρόπο».
Ανέφερε πως «γεννήθηκαν από τον κόσμο της προφορικότητας, της ακοής» και πως «για να ζήσουν, όσα είναι να ζήσουν, χρειάζεται και να τα τραγουδάμε και να τα χορεύουμε».
Παράλληλα αναφέρθηκε και στα σχέδιά του να ξεκινήσει μια άλλη σειρά, με τις μεταφράσεις του πάνω σε αρχαιοελληνικά κείμενα.
-Το βιβλίο αυτό αποτελεί τον τρίτο κατά σειρά τόμο των βιβλίων σας για το δημοτικό τραγούδι. Εδώ εστιάζετε στο φιλί. Τι προκύπτει από την καταγραφή των στοιχείων; Πόσο αποτελεί έμπνευση για τα τραγούδια;
- Η σειρά «Πιάνω γραφή να γράψω...: Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι» ξεκίνησε το 2016, με τον τόμο «΄Οταν το ρήμα γίνεται όνομα: Η αγαπώ και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών». Εκεί καταπιανόμουν με τον πλούτο, την ποικιλία, την εικονοποιητική δύναμη και την αφηγηματική μαεστρία της γλώσσας του δημοτικού τραγουδιού. Στον δεύτερο τόμο, το 2018, που είχε τίτλο «Το αίμα της αγάπης: Ο πόθος και ο φόνος στο δημοτικό τραγούδι», προσπάθησα να μπω μέσα στο τεράστιο κόκκινο ποτάμι, το οποίο σχηματίζεται από το αίμα που χύνεται στα κάθε λογής φονικά πάθους, έτσι όπως τα αφηγείται ο λαϊκός ποιητής. Στον καινούριο τόμο είμαστε πια στην ερυθρά θάλασσα που δημιουργείται από το κόκκινο του έρωτα και του φιλιού. Ξεκινώντας από ένα τραγούδι εξαιρετικά δημοφιλές και με μεγάλη φιλολογική ιστορία, το «Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα κι έβαψε το δικό μου», επιχειρώ να καταγράψω την αξία που έχει το κόκκινα χρώμα στη δημοτική ποίηση αλλά και στον λαϊκό πολιτισμό γενικότερα. Από τον «μάρτη» που φοράμε στο χέρι των παιδιών μέχρι την κόκκινη λωρίδα υφάσματος σαν σημάδι της έγγαμης χαράς που απαγορευόταν κάποτε στις χήρες.
-Τι γνώσεις αποκομίσατε από την έρευνά σας στα δημοτικά τραγούδια;
- Στο μεγάλο σχολείο του δημοτικού τραγουδιού μπαίνω σαν αιώνιος μαθητής. Όσο περισσότερο το διαβάζεις και το ακούς τόσο περισσότερο πλουτίζεις σε γνώσεις, αλλά πιστεύω και σε αισθήματα. Γι’ αυτό και δικαιούται τον αμέριστο σεβασμό μας. Αν έχεις την όρεξη να μάθεις, μαθαίνεις. Αν το θεωρείς φτωχική τέχνη, που δεν έχει να σου πει σπουδαία πράγματα, τότε, κάθε λίγο, με κάθε νέα ανάγνωση, θα συνειδητοποιείς (αν είσαι αρκετά τίμιος και ειλικρινής) πόσο αλαζόνας στάθηκες απέναντί του.
Και για την καθαυτό ιστορία του τόπου, προεπαναστατική και επαναστατική, μαθαίνεις πάρα πολλά και κρίσιμα, και για την ιστορία της νοοτροπίας των παππούδων και των γιαγιάδων μας, αλλά και για την ιστορία των αισθημάτων τους απέναντι στον γάμο, τον θάνατο, τον ξενιτεμό. Και φυσικά μαθαίνεις για την τεράστια συμβολή της λαϊκής ποίησης στην καλλιέργεια και την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας.
-Ποια η δύναμη των δημοτικών τραγουδιών;
- Η δύναμή τους είναι να λένε το καίριο με τον πιο απλό τρόπο. Και να το λένε χωρίς καμιά σεμνοτυφία ή λογοκρισία και απόκρυψη. Αλλά και χωρίς την παραμικρή πρόθεση να παραδώσουν ανέξοδα μαθήματα ορθής συμπεριφοράς. Ακόμα και στα κλέφτικα ή τα τραγούδια που φτιάχτηκαν στα χρόνια της Επανάστασης, ο πόθος της ελευθερίας εξιστορείται σαν πολύτιμο βίωμα και δεν παρουσιάζεται σαν ρητορικό μάθημα. Ας πούμε εδώ ότι τραγούδια έφτιαξαν (έστω άπαξ ή σποραδικά) και κάποιοι από τους καπεταναίους μας, όταν ένιωθαν την ανάγκη τους. Ο Κολοκοτρώνης, από τα Απομνημονεύματα του οποίου ξέρουμε ότι «τα τραγούδια τα έφτιαχναν οι στραβοί με τες λύρες», έφτιαξε ένα για να εμψυχώσει προεπαναστατικά τα παλικάρια του, αντλώντας μοτίβα από παλαιότερα άσματα. Ο Μακρυγιάννης για να δοξάσει τον Καραϊσκάκη και να τιμήσει τον θάνατό του. Ο Θοδωράκης Γρίβας για να απαθανατίσει κάποιες μάχες του.
-Πόσο μπορεί να βοηθήσει η έντυπη καταγραφή στη διάσωσή τους, στην διατήρηση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς;
-Έπειτα από δύο αιώνες καταγραφής και έκδοσης των δημοτικών, αρχής γενομένης με τον Κλωντ Φωριέλ, μπορούμε να υποθέσουμε ότι πλέον το κόρπους τους είναι πλήρως αποθησαυρισμένο. Και μακάρι κάποτε να συστηματοποιηθεί και να εκδοθεί, από κάποιον επίσημο φορέα, ακαδημαϊκό ή πολιτειακό. Πιθανόν να υπάρχουν ακόμα ορισμένες παραλλαγές που δεν έχουν καταγραφεί, αυτό όμως δεν αλλάζει τη γενική εικόνα. Μολαταύτα, η καταγραφή των τραγουδιών δεν μπορεί να σώσει την κληρονομιά σε όλες τις μορφές και τις υποστάσεις της. Τα τραγούδια γεννήθηκαν από τον κόσμο της προφορικότητας, της ακοής. Για να ζήσουν, όσα είναι να ζήσουν, χρειάζεται και να τα τραγουδάμε και να τα χορεύουμε. Όχι από καθήκον βέβαια, αυτά τα πράγματα δεν γίνονται κατόπιν υπαγορεύσεως.
Χαίρομαι πάντως να βλέπω και ν’ ακούω τα παιδιά των μουσικών σχολείων, σε όλη την Ελλάδα, να παίζουν με μεράκι και γνώση λαϊκά όργανα, ακόμα και τα πιο δύσκολα, και να τραγουδούν καταλαβαίνοντας τι τραγουδούν. Είναι ένα πανάρχαιο χούι να ελεεινολογούμε εμείς οι ενήλικοι τις νεότερες γενιές, αλλά πιστεύω ότι σπάνια έχουμε δίκιο.
-Ποιες δυσκολίες αντιμετωπίσατε κατά την έρευνά σας;
-Στη δουλειά μου ωφελήθηκα πάρα πολύ από τον κόπο των παλαιότερων συλλογέων, εκδοτών, μελετητών, φιλολόγων, λαογράφων, κοινωνικών ανθρωπολόγων, Ελλήνων και ξένων. Οφείλω να δηλώνω την ευγνωμοσύνη μου ξανά και ξανά. Οι δυσκολίες μου απορρέουν από την επιθυμία μου (θα την έλεγα βουλιμική) να συγκεντρώσω όσο το δυνατόν περισσότερες συλλογές και ανθολογίες, τυπωμένες σε κάθε γωνιά της Ελλάδας αλλά και στο εξωτερικό, ώστε να εντοπίσω κάθε πιθανή φωνή ή παραλλαγή. Έτσι βέβαια το βιβλιογραφικό υλικό διευρύνεται συνεχώς, κι αυτό έχει τα προβλήματά του, μαζί με τη χαρά που σου δίνει.
-Ποιο το επόμενο συγγραφικό σας βήμα;
-Ο επόμενος τόμος της σειράς «Πιάνω γραφή να γράψω» θα είναι κατά πάσαν πιθανότητα διπλός και θα εκδοθεί το 2021. Θεμελιώνεται στη διδακτορική διατριβή που υποστήριξα το 2018 στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Κύπρου, στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών. Ο τίτλος του: «Ο Έρως και το Έθνος: Οι φυλές, οι θρησκείες και η δημοτική ποίηση της αγάπης». Καταπιάνομαι δηλαδή με τον έρωτα ανάμεσα σε αλλοεθνείς και αλλόθρησκους. Έλληνες και Έλληνες από τη μια, και από την άλλη Μαύροι (ή Μώροι), Αρβανίτες, Βούλγαροι, Τσιγγάνοι, Εβραίοι, Τούρκοι και Φράγκοι.
Το αποθησαυρισμένο υλικό είναι και εξαιρετικά πλούσιο και εξαιρετικά πολυφωνικό. Το δημοτικό τραγούδι εξιστορεί με άφθαστη τιμιότητα όλες τις εκδοχές ερωτικών σχέσεων που παράγει ο πραγματικός βίος και ζωγραφίζει με πιστότητα τα εμπόδια που έχουν να ξεπεράσουν. Μερικά από τα τραγούδια αυτής της κατηγορίας είναι από τα πιο σπουδαία και από τα πιο αποκαλυπτικά ποιητικά δημιουργήματα του λαού μας. Για παράδειγμα, η «Βουργαροπούλα», που έγινε με τα χρόνια «Προσφυγούλα», «Η Ρωμιοπούλα και ο Σαρακηνός», «Η Οβριοπούλα και ο Χριστόδουλος» κ.ά.
Φέτος ο σκοπός μου είναι να ξεκινήσει μια άλλη σειρά, με τις μεταφράσεις μου αρχαιοελληνικών κειμένων. Πρόκειται κυρίως για μεταφράσεις τραγωδιών (του Αισχύλου και του Ευριπίδη) και αριστοφανικών κωμωδιών, είτε έχουν ήδη παιχτεί ήδη στην Επίδαυρο, το Ηρώδειο κ.α. είτε όχι. Το πρώτο βιβλίο της σειράς πάντως θα είναι ο «Αγών Ομήρου και Ησιόδου», ένα τερπνό κείμενο που οι ρίζες του φτάνουν στον 4ο π.Χ. αιώνα. Ο συγγραφέας (πιθανότατα ο Αλκιδάμας) σκηνοθετεί ευφάνταστα ένα ποιητικό αγώνα, στη Χαλκίδα, ανάμεσα στον Όμηρο και τον Ησίοδο. Ο Όμηρος πάντως και ο Ησίοδος δεν ήταν σύγχρονοι. Απλώς ο αφηγητής εκμεταλλεύεται τη μακρά παράδοση αγώνων ανάμεσα σε ποιητές (αλλά και σε μουσικούς, σε μάντεις κτλ.). Μην ξεχνάμε ότι οι τραγωδοί και οι κωμωδιογράφοι μετείχαν στον ετήσιο εορταστικό διαγωνισμό τους, ενώ στους «Βατράχους» του Αριστοφάνη παρωδείται ένας αγώνας του Αισχύλου με τον Ευριπίδη.
Το αρχαίο σύγγραμμα με ενδιαφέρει και για έναν επιπλέον λόγο: Ο ποιητικός ανταγωνισμός είναι γνώρισμα και της νεότερης λαϊκής ποίησης, αν φέρουμε στο μυαλό μας τα «τσακώματα» των Κρητικών μαντιναδόρων, τα «τσαττίσματα» των Κύπριων ποιητάρηδων και τους μουσικοστιχουργικούς συναγωνισμούς των Καρπάθιων λαϊκών ποιητών.
Από την έντυπη έκδοση της εφημερίδας "Τύπος Θεσσαλονίκης"
