Συνέντευξη στον Γιώργο Καλλίνη
Η Μικρασιατική καταστροφή και η σφαγή της Σμύρνης είναι μια τραγική στιγμή για την Ελλάδα και τον Ελληνισμό, οι πληγές της οποίας ακόμη είναι ορατές στη σύγχρονη ιστορία μας. Εκτός όμως από τις μαρτυρίες για τις φρικαλεότητες εκείνων των ημερών, υπάρχει και ο μύθος ενός ήρωα που έσωσε χιλιάδες ανθρώπους από τον όλεθρο.
Έναν ήρωα που ούτε τον έχουμε τιμήσει, ούτε του έχουμε αποδώσει την ιστορική δικαιοσύνη και τη θέση που του αξίζει στην ιστορία. Ένας πραγματικός σαμουράι, ο πλοίαρχος του Ιαπωνικού εμπορικού πλοίου Tokei Maru, προτίμησε να μην κλείσει τα μάτια μπροστά στις ανθρώπινες θηριωδίες στη Σμύρνη, όπως έκαναν όλοι οι άλλοι εκπρόσωποι της Δύσης εκείνες τις μέρες.
Έβαλε σε κίνδυνο τη ζωή του ίδιου και του πληρώματος και κατάφερε να σώσει χιλιάδες ανθρώπους, Έλληνες και Αρμενίους. Στην Ελλάδα δεν τον περίμεναν τιμές και αναγνώριση, αλλά σύλληψη και χειροπέδες, επειδή δεν παρέδωσε το εμπόρευμα που κουβαλούσε. Έσωσε απλώς χιλιάδες ψυχές. Οι Ελένη Ανδρεάδη και Ζάχος Σαμολαδάς, συγγραφείς του βιβλίου Tokei Maru, που προσφέρει ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα με ίσες δόσεις ρομαντισμού και σκληρότητας, προσπαθούν να «διορθώσουν» μια ιστορική αδικία, προς έναν ήρωα που κανένας δεν τραγούδησε ποτέ.
Στις σελίδες του Tokei Maru, κάνουμε ένα όμορφο ταξίδι από την Άπω Ανατολή, στην καταστροφή της Σμύρνης και την βασανισμένη Θεσσαλονίκη και οι συγγραφείς απαντούν στις ερωτήσεις του TyposThes, για να ρίξουμε λίγο περισσότερο φως σε αυτή τη συναρπαστική ιστορία.
1. Αρχικά, συγχαρητήρια για ένα εξαιρετικά εθιστικό ανάγνωσμα, ένα πραγματικό ταξίδι σε άλλες εποχές, διαφορετικές. Θα μας πείτε πως ξεκίνησε το συγγραφικό ταξίδι του Tokei Maru στο μυαλό σας, πως σας ήρθε η ιδέα και η έμπνευση να γράψετε ένα βιβλίο μυθοπλασίας βασισμένο σε έναν ξεχασμένο "θρύλο";
Είναι ένα ανάποδο εγχείρημα, αυτό της μεταφοράς ενός κινηματογραφικού σεναρίου σε μορφή βιβλίου. Η ενασχόληση με την ιστορία του Tokei Maru ξεκίνησε το 2015, με την δημιουργία ενός ντοκιμαντέρ με την τεχνική animation, το οποίο ολοκληρώθηκε το 2018 και προβλήθηκε σε 30 φεστιβάλ σε όλο τον πλανήτη από την Ελλάδα μέχρι την Χαβάη , αποσπώντας συνολικά 5 βραβεία. Παράλληλα με την ταινία τεκμηρίωσης, γράφηκε και ένα σενάριο για ταινία μυθοπλασίας μεγάλου μήκους η οποία αποτέλεσε τη βάση για τη συγγραφή του βιβλίου. Η ιστορία όμως μας κρύβει εκπλήξεις και η έρευνα σε γεγονότα που συνέβησαν πριν από 100 χρόνια φέρνει συνεχώς νέα στοιχεία. Έτσι σήμερα δουλεύουμε σε μια νέα ταινία τεκμηρίωσης με όλα τα στοιχεία και τις αναφορές που υπάρχουν για την ηρωική και ξεχωριστή αυτή πράξη του Ιάπωνα πλοιάρχου.
2. Θα μοιραστείτε μαζί μας την εμπειρία της έρευνας που κάνατε για αυτό το βιβλίο, τις δυσκολίες και την «ανταμοιβή» που νιώσατε στην πορεία της συγγραφής; Είχατε και επαφές με ανθρώπους στην Ιαπωνία;
Το βιβλίο βασίζεται στην έρευνα της κυρίας Nanako Murata Sawayanagi, καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο Toho του Tόκιο, που από το 2007 ερευνά συστηματικά την άγνωστη αυτή ιστορία, και του ιστορικού ερευνητή Σταύρου Σταυρίδη στην Αυστραλία, ο οποίος «βρήκε» το όνομα του Ιαπωνικού πλοίου κρυμμένο μέσα στις σελίδες των εφημερίδων της εποχής. Η κυρία Νάνακο σπούδασε ιστορία στο Α.Π.Θ. και γνώρισε στην Καβάλα, τον γιο μιας από τις γυναίκες που επέζησαν χάρη στο Tokei Maru. Είχαμε την τιμή να μοιραστεί μαζί μας την έρευνα της και να βοηθήσουμε με τη σειρά μας στην συλλογή στοιχείων από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Η μεγαλύτερη ανταμοιβή ήρθε πρόσφατα, με την ανακάλυψη νέων στοιχείων που αφορούν το πλοίο, την παρουσία του στην Μεσόγειο και τις σχέσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και την Ιαπωνία. Τα τελευταία αυτά στοιχεία περίοδο δεν έχουν παρουσιαστεί ακόμη δημόσια και είναι στο στάδιο της επεξεργασίας, ώστε να διασταυρωθούν και να τεκμηριωθούν από πολλαπλές πηγές. Είναι μια ηθική ικανοποίηση να ανακαλύπτεις τα μυστικά του παρελθόντος, αλλά και μια τρομακτική διαπίστωση να διαβάζεις τις ομοιότητες ανάμεσα στο 1922 και τις μέρες μας. Ομοιότητες στην συμπεριφορά «φίλων» και «εχθρών» εντός και εκτός συνόρων. Η έρευνα συνεχίζεται μέσα από τις πηγές της εποχής, από μαρτυρίες και ανταλλαγές πληροφοριών με ερευνητές στην Αρμενία, αλλά και την πρεσβεία της Ιαπωνίας.
3. Οι περιγραφές της σφαγής είναι πραγματικά ανατριχιαστικές, όμως στο μυαλό κυριάρχησε μια ρομαντική και ταυτόχρονα σκληρή απεικόνιση της Ιαπωνικής κουλτούρας του παρελθόντος. Δύο κόσμοι που συναντιούνται, με αφορμή ένα τραγικό γεγονός. Πως καταφέρατε να κρατήσετε την ισορροπία ανάμεσα σε αυτούς τους 2 κόσμους. Επίσης, ένιωσα ότι θα μπορούσε να διαβαστεί και από έναν Ιάπωνα, συμφωνείτε;
Το βιβλίο γράφηκε για να διαβαστεί από όλους, Έλληνες, Ιάπωνες, Αρμένιους, Τούρκους, από όλους τους ανθρώπους που κοιτούν το παρελθόν χωρίς παρωπίδες και προκαταλήψεις. Είναι πολύ δύσκολο να ψυχογραφήσεις και να κατανοήσεις έναν άλλο λαό χωρίς να τον ζήσεις από κοντά και να αφουγκραστείς τον σφυγμό του. Υπήρχε πάντα η αίσθηση της παρουσίασης ενός «ρομαντικού» προσώπου της Ιαπωνίας, του ιδεώδους των πολεμιστών, που όμως ήταν άνθρωποι, σε μια διαφορετική κοινωνία από αυτή που είναι σήμερα και η Ιαπωνική όπως και η Ελληνική. Υπήρξαν και σημεία στο βιβλίο τα οποία αλλάξαμε στην πορεία, μελετώντας την Ιαπωνία του 1920, μια χώρα που εκσυγχρονιζόταν κατά τα δυτικά πρότυπα. Στην πραγματικότητα οι δύο κόσμοι δεν διαφέρουν και τόσο πολύ.
4. Στο φόντο όλων αυτών και μια μισοκατεστραμμένη Θεσσαλονίκη από την πυρκαγιά, η οποία δεν είναι σε θέση να υποδεχτεί όλους τους ανθρώπους του Tokei Maru. Παραμένει όμως ένα ήσυχο λιμάνι, σαν εικόνα στο μυαλό των γιαπωνέζων ναυτικών, μια Ιθάκη. Πως θα χαρακτηρίζατε την εικόνα της πόλης εκείνη την εποχή και την υποδοχή αυτού του περιστατικού;
Η Θεσσαλονίκη ήταν μια βαθειά πληγωμένη πόλη όχι μόνο από την πυρκαγιά που κατέστρεψε το ιστορικό κέντρο της πόλης, αλλά και από τους πρόσφυγες που κατέφθαναν από τον Πόντο και άλλες περιοχές. Η Θεσσαλονίκη ήταν μια ανοιχτή, κοσμοπολίτικη πόλη, που ζούσε τη δική της Belle Epoque μετά την απελευθέρωση και τον ερχομό των συμμαχικών στρατευμάτων της Αντάντ. Στις εφημερίδες της εποχής, διαβάζουμε για την αγωνία των αρχών της πόλης να δοθεί μια άμεση λύση στο στεγαστικό και να προχωρήσει η ανοικοδόμηση• μάλιστα σε τεύχος της εφημερίδας ΕΜΠΡΟΣ την άνοιξη του 1922 γίνονται αναφορές στην κωλυσιεργία της κεντρικής κυβέρνησης αλλά και των τοπικών συμφερόντων με αποτέλεσμα να υπάρχουν ακόμη άστεγοι πυρόπληκτοι. Υπάρχουν επίσης εκτενείς αναφορές στην βοήθεια που παρείχε η Ισραηλιτική κοινότητα, με την δημιουργία συσσιτίων και παραχώρησης χώρων για την προσωρινή εγκατάσταση των προσφύγων, αλλά και της δράσης του Μητροπολίτη Γενναδίου για την φροντίδα των προσφύγων. Ήταν μια διαφορετική πόλη, από αυτή που ζούμε σήμερα, με μεγαλύτερη συνοχή που δεν είχε διαβρωθεί ακόμη από το σαράκι της εσωστρέφειας. Έχουμε πληροφορίες πως το Tokei Maru άφησε κόσμο και στη Θεσσαλονίκη, μέσα από την διήγηση του Constantine Buller και την ιστορία των προγόνων του Κωνσταντίνου και της Μαρίκας Γεωργιάδη.
5. «Μετά τη Σμύρνη, δεν πιστεύω πια στους ανθρώπους». Βαριά η συγκεκριμένη σελίδα και κομβική για τη ψυχολογία του αναγνώστη, ειδικά όταν προέρχεται από έναν άνθρωπο που όπως περιγράφετε, είναι απόλυτα συμφιλιωμένος με την έννοια του θανάτου. Εκεί νιώθω ότι βρίσκεται η ουσία του βιβλίου σας, η αντιπαράθεση ανάμεσα σε έναν «τίμιο» και ατιμωτικό θάνατο, δεν ξέρω αν συμφωνείτε.
Μετά τον Πόντο, την Αρμενία, την Σμύρνη, μετά το Άουσβιτς, και τα Πεδία του Θανάτου στην Καμπότζη, μετά από τόσες πολλές γενοκτονίες, η πίστη στον άνθρωπο έχει χαθεί. Όσο συμφιλιωμένος και να είναι κάποιος με την ιδέα του θανάτου, όταν βρεθεί αντιμέτωπος με το απόλυτο κακό όταν επιλέξει την πλευρά που θα σταθεί, όχι επειδή εξαναγκάζεται, αλλά επειδή επιλέγει να γίνει το λάδι στο γρανάζι της μηχανής και όχι η άμμος, τότε ο θάνατος παύει να έχει «τιμή». Αν και θεωρούμε πως ως είδος έχουμε εξελιχθεί, ακόμη και σήμερα εργαλειοποιούνται εκατομμύρια άνθρωποι για να αποτελέσουν μοχλό πίεσης τυρανικών και ολοκληρωτικών καθεστώτων, όταν πεθαίνουν στριμωγμένοι σε βάρκες, μωρά που δεν θα γνωρίσουν ποτέ τη χαρά της ζωής, ή παιδιά σε συνθήκες εξαθλίωσης σε στρατόπεδα προσφύγων που οδηγούνται στην εκπόρνευση, τα ναρκωτικά και το έγκλημα, τότε ναι, δεν μπορείς να πιστέψεις στους ανθρώπους.
6. Μέσα από τις σελίδες, διαφαίνεται η σύγκριση όχι τόσο μεταξύ Δύσης και Ανατολής, όπως έχουμε συνηθίσει, αλλά μεταξύ Δύσης, Ανατολής και Άπω Ανατολής. Είναι μια αντίθεση που θέλατε να αναδείξετε ή απλώς προκύπτει από το συγκεκριμένο περιστατικό;
Η αντίθεση ανάμεσα στη Δύση, την καθ’ ημάς Ανατολή και την Άπω Ανατολή είναι δομική. Η Ανατολή εργάζεται συντεταγμένα για το κοινό συμφέρον ενώ η Δύση για το ατομικό. Η Ιαπωνία, όπως και οι υπόλοιπες χώρες της Άπω Ανατολής, Κίνα και Κορέα, πέρασαν από βιβλικές καταστροφές, από τον όλεθρο των πυρηνικών, καταστροφικούς σεισμούς ακόμη και τώρα, στην κρίση της πανδημίας. Οι άνθρωποι αυτοί ενώθηκαν για να επαναφέρουν την χώρα και την καθημερινότητα τους όχι στην πρότερη κατάσταση αλλά σε μια καλύτερη από αυτή που βίωναν. Η Δύση με κάποιο τρόπο υποφέρει από την ενασχόληση με το άτομο και την προσπάθεια ανάδειξης μεμονωμένα και όχι συνολικά. Η δική μας Ανατολή, η εγγύς, γεφυρώνει αυτά τα δύο σημεία. Είναι το μέτρο (ή καλύτερα θα μπορούσε να είναι το μέτρο) ανάμεσα στο σύνολο και το άτομο.
7. Στις επαφές με τους ανθρώπους στη Θεσσαλονίκη, νιώσατε ότι ο κόσμος έχει αναγνωρίσει την ηρωική πράξη που έσωσε εκατοντάδες ανθρώπους ή παραμένει ακόμα ένας θρύλος; Έχει αποδοθεί ένα μεγάλο ευχαριστώ εκ μέρους του Ελληνισμού για το συγκεκριμένο συμβάν;
Ο κόσμος δυστυχώς, δεν γνωρίζει ακόμη το σημαντικό αυτό γεγονός, αλλά ούτε και τις στενές σχέσεις που είχε η Ελλάδα με την Ιαπωνία την εποχή εκείνη. Η μόνη ουσιαστική αναφορά υπήρξε στο βιβλίο του Dan Georgakas “My Detroit, Growing Up Greek and American in Motor City” αλλά και μια μικρότερη στο βιβλίο “Middlesex” του Jeffrey Eugenides. Κι εκτός από τις λιγότερο ή περισσότερο τυπικές τελετές που έγιναν μετά το 2015, υπάρχει μόνο μια αναμνηστική πλακέτα έργο του εικαστικού Αθανάσιου Πάλλα, που αναφέρεται στο περιστατικό αυτό, τοποθετημένη στην έδρα του Διεπιστημονικού Δικτύου Ειδικής και Διαπολιτισμικής Αγωγής Include School For All INCLUDE στην Τριανδρία, μια πρωτοβουλία του Αντιπροέδρου του Δικτύου και προπονητή Judo Αυγερινού Μαϊστρέλλη. Καμία άλλη ένδειξη τιμής στον άγνωστο αυτό ήρωα, που μετέφερε στην σωτηρία περισσότερους από 4.000 ανθρώπους, Έλληνες και Αρμένιους, ανάμεσα στις 27 Αυγούστου και τις 10 Οκτωβρίου 1922.
8. Αναφέρετε ότι ο πρωταγωνιστής δεν άντεξε τη βιαιότητα και αυτό τον ώθησε στην ηρωική πράξη. Είναι άραγε ο ηρωισμός μια προμελετημένη στάση ζωής ή μια στιγμιαία αντίδραση όταν έρχεσαι αντιμέτωπος με τα όρια σου;
Δεν πιστεύουμε ότι ένας άνθρωπος γεννιέται ήρωας. Ο ηρωισμός βρίσκεται στα μικρά και καθημερινά, αποτελεί στάση ζωής έστω και ασυνείδητα. Ηρωίδα είναι μια γυναίκα που μεγαλώνει μόνη το παιδί της, ενώ πρέπει να εργαστεί σκληρά σε μια κοινωνία που δεν συγχωρεί την αδυναμία. Ηρωισμός είναι και η στιγμιαία απόφαση για την σωτηρία ενός ανθρώπου σε μια στιγμή καταστροφής. Δεν μπορεί να προσδιοριστεί ο ηρωισμός, είναι κάτι που μπορεί να συμβαίνει αυτή τη στιγμή δίπλα μας χωρίς να το ξέρουμε, ή μπορεί να είμαστε εμείς οι ήρωες της στιγμής που θα προσφέρουμε ασυναίσθητα στο άτομο που έχει ανάγκη. Εμείς προσωπικά πιστεύουμε στον αστάθμητο παράγοντα που αποτελεί ο άνθρωπος και μπορεί κάποιες μοναδικές και ίσως σπάνιες στιγμές να επιλέξει μια πράξη μεγαλύτερη από το σύνηθες, υψηλότερη από το προσωπικό του ανάστημα που προσβάλλεται και εξαναγκάζεται σε μικροπρέπειες καθημερινά από τις δυσκολίες, μια πράξη που ξεπερνά την ατομική του αύρα και απευθύνεται σε όλους. Αυτός ο ηρωισμός καλλιεργείται στα απλά και καθημερινά και την κατάλληλη στιγμή βρίσκει τη συνθήκη να εκδηλωθεί.
9. Αν πρέπει να κρατήσει ένα μήνυμα ο αναγνώστης, κατά την άποψη σας, ποιο θα έπρεπε να είναι και γιατί;
Η διατήρηση της μνήμης και η γνώση της ιστορίας, που οδηγούν σε ένα μέλλον μακριά από ρατσιστικά φαινόμενα, βία και πολεμικές αντιπαραθέσεις. Η ιστορία κάνει κύκλους με απίστευτες ομοιότητες και ακολουθώντας πρότυπα. Ο αγώνας για την διαχείριση των κοιτασμάτων πετρελαίου και οι σχέσεις «φίλων» και «εχθρών» δεν άλλαξαν ποτέ. Παραλληλίζοντας μια είδηση την άνοιξη του 1922 «την έναρξη ερευνών για κοιτάσματα πετρελαίου στην Δυτική Μακεδονία από Βρετανικές εταιρείες» με τις έρευνες για κοιτάσματα αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο, διαπιστώνει κανείς πως 100 χρόνια μετά, ελάχιστα πράγματα άλλαξαν, αν και ο πλανήτης και η περιοχή μας έζησε από δύο παγκόσμιους πολέμους με εκατόμβες θυμάτων και γενοκτονίες, προσφυγικές κρίσεις και απρόκλητες εισβολές. Ας κρατήσουμε το ανθρώπινο πρόσωπο της ιστορίας και ας αφήσουμε την μισαλλοδοξία και τον εθνικισμό που γεννά τον φόβο, την προσφυγιά και την ανθρώπινη εξαθλίωση.
«Μόνο ο Αυτοκράτορας της Ιαπωνίας μπορεί να μας διατάξει»
«Μπορείτε να τους πετάξετε όλους στη θάλασσα ή να τους παραδώσετε σε μένα» είπε στα αγγλικά, ο λοχαγός Εμίν. «Το πλοίο αυτό και το πλήρωμά του ανήκει στην Αυτού Μεγαλειότητα τον Αυτοκράτορα της Ιαπωνίας. Μόνο αυτός μπορεί να μας διατάξει.» απάντησε εμφατικά ο πλοίαρχος Ίτο. Φανερά εκνευρισμένος ο Ράινερ Μέρτενς ύψωσε τον τόνο της φωνής του.
«Εντιμότατε πλοίαρχε, μάλλον δεν καταλάβατε σωστά. Δεν έχετε δικαίωμα επιλογής. Είναι μια ευθεία εντολή.»
«Με όλο τον σεβασμό και πάλι κύριοι, εσείς δεν καταλάβατε σωστά. Κανείς δεν ανεβαίνει ή κατεβαίνει χωρίς τη δική μου εντολή». Η φωνή του καπετάνιου έγινε πιο κοφτή και απότομη. Ο Μέρτενς προσήλωσε το βλέμμα του στο ανέκφραστο πρόσωπο του πλοίαρχου. Χαμογέλασε με τρόπο αυτάρεσκο αποκαλύπτοντας την έπαρση, που η δύναμη που θεωρούσε πως κατείχε του είχε καλλιεργήσει.
«Δεν είστε στις θάλασσες της Ασίας καπετάνιε. Σε αυτό το σημείο του κόσμου τα πράγματα γίνονται με άλλον τρόπο!» -«Τότε η μόνη ευθεία εντολή εδώ θα είναι η εντολή μου για επίθεση καθώς προσβάλετε τον Αυτοκράτορα και την τιμή μας.» Η αντίδραση των Τούρκων ήταν αναμενόμενη αλλά δυστυχώς για αυτούς ήταν σε λάθος τόπο και απέναντι σε λάθος άνθρωπο. Οι Τούρκοι στρατιώτες επιχείρησαν να τραβήξουν όπλα και ο υπολοχαγός έκανε το μοιραίο λάθος να υψώσει το περίστροφό του, στο πρόσωπο του πλοίαρχου Ιτο.
«Πετάξτε τους όλους στη θάλασσα και πάρτε το πλοίο σας μακριά από εδώ». Στο τέλος της φράσης του ο Τούρκος υπολοχαγός ένιωσε την παγωμένη λεπίδα ενός σπαθιού χιλιοστά μακριά από το λαιμό του. Ήταν το κατάνα του υποπλοίαρχου Γιαμαμότο που άγγιζε οριακά το δέρμα του.
Η πορεία προς τη Θεσσαλονίκη
«To Tokei Mam πέρασε το Μεγάλο Καραμπουρνού και πλησίαζε με χαμηλή ταχύτητα στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Η πόλη δεν θύμιζε σε τίποτε το μέρος που γνώρισε ο πλοίαρχος Ίτο το 1916.
Η πυρκαγιά που σάρωσε το κέντρο της πόλης το 1917 είχε αφήσει ακόμη πληγές, καμμένα και κατεστραμμένα κτίρια, άστεγους πυρόπληκτους που προσπαθούσαν να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους και πρόσφυγες που έφτασαν εδώ από τον Πόντο το 1914. Το λιμάνι ήταν γεμάτο από πλοία, κάποια φορτωμένα με πρόσφυγες, στοιβαγμένους σαν σαρδέλες και εξαθλιωμένους από κάθε είδους σωματική και ψυχική ταλαιπωρία.
Η θέα της στεριάς, τα καράβια, οι ψαρόβαρκες και η φυσιολογική ζωή μιας παραθαλάσσιας πόλης άλλαξαν την ψυχολογία των προσφύγων. 0 πλοίαρχος Ίτο με τον υποπλοίαρχο Γιαμαμότο ήταν στο κατάστρωμα του πλοίου για να βοηθήσει κι αυτός τους πρόσφυγες που είχαν μεγαλύτερη ανάγκη. Η Μαρία βοηθούσε όσους παρουσίαζαν κάποιο ιατρικό θέμα και προσπαθούσε να κρύψει τη θλίψη της όσο καλύτερα μπορούσε.
Ο πλοίαρχος Ιτο μετακινήθηκε προς τη δεξιά πλευρά του πλοίου κοιτώντας στη θάλασσα, στην ευθεία του λιμανιού που ήταν μαζεμένα μικρά σκάφη, βάρκες και λάντζες. Ο Γιαμαμότο πρόσεξε την κινητικότητα στη θάλασσα και πλησίασε τον πλοίαρχο».
Κυκλοφορεί στα βιβλιοπωλεία το βιβλίο Tokei Maru της Ελένης Ανδρεάδου και του Ζάχου Σαμολαδά από τις εκδόσεις Μπαρμπουνάκη (6977500080).
