Συνέντευξη στον Γιώργο Καλλίνη
Η επόμενη μέρα της άρσης των μέτρων περιορισμού, η επόμενη μέρα στην εποχή της πανδημίας, βρίσκει όλους τους πολίτες μουδιασμένους, να επιπλέουν σε έναν κόσμο που υπέστη μια βίαιη αλλαγή. Χωρίς οδικό χάρτη για το αύριο, σε πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, ο καθένας από μας ψάχνει για απαντήσεις.
Η μεγαλύτερη ερώτηση είναι τι ξημερώνει την επόμενη μέρα της πανδημίας. Ο Άρης Στυλιανού, πρόεδρος του τμήματος Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, επιχειρεί να χαρτογραφήσει στο TyposThes, όσο είναι δυνατόν, τους κινδύνους και τις ελπίδες του άμεσου μέλλοντος, ξεκινώντας… από Δευτέρα.
Μπορείτε να κάνετε μια πρόβλεψη για το ποιες αλλαγές θα δούμε στο άμεσο μέλλον εξαιτίας της κρίσης του κορονοϊού;
Εδώ και δύο περίπου μήνες ζούμε μια αδιανόητη κατάσταση. Είμαστε καθηλωμένοι, αυτοπεριορισμένοι μέσα στα σπίτια μας. Μάλιστα, αυτός ο εγκλεισμός εφαρμόζεται σε παγκόσμια κλίμακα. Όλα δείχνουν πως τίποτε δεν θα είναι ίδιο στη μετά την πανδημία εποχή. Θα υπάρξουν σίγουρα μεγάλες αλλαγές στην καθημερινότητά μας, διότι θα πρέπει να ζούμε λαμβάνοντας μέτρα ασφαλείας για πολύ καιρό.
Το πιο δυσάρεστο και πιο επικίνδυνο θα είναι, πιστεύω, το βαθύ αίσθημα ανασφάλειας που θα κυριαρχεί για μεγάλο χρονικό διάστημα, ακόμη και μετά την επιτυχή αντιμετώπιση του κορονοϊού, με την παραγωγή κάποιου αποτελεσματικού φαρμάκου και εμβολίου. Σε τούτο έγκειται, εξάλλου, το βασικό χαρακτηριστικό της καινοφανούς απειλής: στην πλήρη αβεβαιότητα, η οποία οδηγεί στην επικράτηση του τυφλού φόβου.
Ζούμε σε ρευστούς καιρούς, σε εποχές ρίσκου και διακινδύνευσης. Μοιάζει όμως μόλις τώρα, εντελώς ξαφνικά, να ερχόμαστε σε επαφή με μια εξαιρετικά δυσοίωνη προοπτική. Ο γενικευμένος φόβος, αλλά και η οικονομική ύφεση, είναι πολύ πιθανό να προκαλέσουν συμπεριφορές ιδιαίτερα ατομικιστικές, ανορθολογικές και αντικοινωνικές.
Πώς θεωρείτε ότι θα επηρεαστεί η ζωή των πολιτών;
Οι συνέπειες όσων πρωτόγνωρων ζούμε θα είναι σημαντικές για τη σωματική και ψυχική μας υγεία, για την οικονομία και την εργασία, για τον κοινωνικό και πολιτικό βίο, για τη δημοκρατία και γενικότερα για τον τρόπο ζωής μας. Θεωρώ ότι ο ψυχισμός μας θα επηρεαστεί αρνητικά και οι ανοιχτές δημοκρατικές κοινωνίες μας θα δοκιμαστούν σκληρά ως προς τα όριά τους.
Πιστεύω γενικότερα πως η κρίση που ζούμε μας προσγειώνει απότομα σε ανώμαλο έδαφος και κινδυνεύουμε να υποστούμε ανεπανόρθωτα ή και μοιραία πλήγματα. Όλοι οι πολίτες βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια ξεχασμένη πικρή αλήθεια: η αλματώδης πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας δεν μπορεί να μας εξασφαλίσει την παντοδυναμία. Η ανθρωπότητα παραμένει ευάλωτη απέναντι σε μεγάλες φυσικές καταστροφές, θεομηνίες, λοιμούς. Αυτό αφορά βεβαίως την κλιματική αλλαγή και την καταστροφή του περιβάλλοντος.
Τα πράγματα έχουν φτάσει στο μη περαιτέρω: ή θα αποφασίσουμε να προχωρήσουμε άμεσα σε μια σοβαρή συζήτηση και σε συνακόλουθη συντονισμένη δράση για τη λεγόμενη πράσινη ανάπτυξη ή, στην αντίθετη περίπτωση, το μέλλον του πολιτισμού μας σε πλανητική κλίμακα προδιαγράφεται ζοφερό.
Πόσο θα δοκιμαστεί η οικονομία αυτή την περίοδο, εσωτερικά αλλά και παγκοσμίως;
Η παρούσα κρίση μοιάζει να καταδεικνύει εν μέρει τα όρια της παγκοσμιοποίησης, αφού βλέπουμε σε κρίσιμες στιγμές να επανέρχονται στο προσκήνιο τα κλειστά σύνορα και οι εθνικές περιχαρακώσεις. Η οικονομία ασφαλώς συρρικνώνεται, θα υπάρξει ύφεση και μείωση του ΑΕΠ διεθνώς. Ωστόσο, από την άλλη, η παγκοσμιοποίηση είναι μια μακρόχρονη διαδικασία που δεν μπορεί παρά να προχωρήσει και να επεκταθεί. Υπό μία έννοια, η παγκοσμιοποίηση είχε αρχίσει ήδη από τον 19ο αιώνα, όπως έγραφε ο Μαρξ στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Από τη δεκαετία του 1990, η εξέλιξη της παγκοσμιοποίησης έχει οδηγήσει σε μια οικονομική και τεχνολογική ενοποίηση του κόσμου μας, χωρίς εντούτοις να καταφέρει να λύσει τα βασικά προβλήματα της ανθρωπότητας. Αυτό οφείλεται στην πλήρη κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού.
Θεωρώ ότι η οικονομική παγκοσμιοποίηση θα συνεχιστεί, αλλά η κρίση του κορονοϊού αποτελεί μια μεγάλη δοκιμασία, ένα στοίχημα, ώστε να μπορέσει να αλλάξει το σημερινό κοινωνικοοικονομικό μοντέλο. Οι κοινοί κίνδυνοι σε πλανητικό επίπεδο καθιστούν κατανοητή την ανάγκη για μια εναλλακτική παγκοσμιοποίηση, για μια διεθνική κοινή δράση και αλληλεγγύη.
Εδώ εντοπίζεται άλλωστε η ιστορική ευθύνη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της Ευρώπης όλων μας, από την οποία αναμένουμε με αγωνία να αρθεί στο ύψος των εξαιρετικά κρίσιμων περιστάσεων. Όμως η Ευρωπαϊκή Ένωση προς το παρόν απογοητεύει τους λαούς της και οδηγείται έτσι, αργά αλλά σταθερά, προς μια ενδεχόμενη διάλυσή της.
Πόσο μεγάλη είναι η πιθανότητα να γίνουν πιο αυταρχικά τα κράτη, με πρόσχημα την ασφάλεια των πολιτών;
Οπωσδήποτε, θεωρώ ότι θα υπάρξουν μεταβολές στην παραδοσιακή σχέση αντιπροσώπευσης και στη σχέση κράτους-πολίτη όπως την ξέραμε μέχρι σήμερα. Οι κυβερνήσεις θα υποστούν ισχυρή κριτική, όμως προς στιγμήν τις βλέπουμε να ισχυροποιούνται, λόγω του γενικευμένου φόβου.
Το κράτος επανέρχεται σε δεσπόζουσα θέση. Ακόμα και φιλελεύθεροι διανοούμενοι, πλην εξαιρέσεων, προσφεύγουν στο κράτος σαν σανίδα σωτηρίας. Αυτή η εξέλιξη εγκυμονεί κινδύνους για τη δημοκρατία. Ο κρατισμός, ως ιδεολογία και πρακτική, πολύ απέχει από το να ταυτίζεται με το δημόσιο συμφέρον. Είναι αξιοσημείωτο ότι, εκτός από λίγους συνεπείς φιλελεύθερους, οι υπόλοιποι φτάνουν στο σημείο να υπεραμύνονται της “κατάστασης εξαίρεσης” ως κατάστασης εκτάκτου ανάγκης, επικαλούμενοι μέχρι και την ιδέα περί κυριαρχίας του μισητού τους ιδεολογικού αντιπάλου, του Καρλ Σμιτ.
Οι αριστεροί διανοούμενοι επίσης οφείλουν να παρέμβουν και να αντισταθούν σε έναν πιθανό ολοκληρωτισμό νέου τύπου που θα τείνει να εγκαθιδρυθεί. Το παράδειγμα της Ουγγαρίας σήμερα είναι το πιο ακραίο, αλλά δεν είναι το μόνο. Φοβάμαι ότι στο επόμενο διάστημα ολοένα και περισσότερο θα διακυβεύονται τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη, με κίνδυνο να περιοριστούν δραματικά. Το κράτος πάντα έχει μια τάση να γίνεται αυταρχικό και καταπιεστικό, πόσω μάλλον στην παρούσα φάση, κατά την οποία διανύουμε μια παγκόσμια υγιειονομική κρίση και όντως κινδυνεύει η δημόσια υγεία.
Υπάρχουν ανησυχίες για τυχόν παρενέργειες στο ελληνικό πολιτικό σύστημα, κατά τη διάρκεια και μετά την πανδημία;
Ασφαλώς και υπάρχουν ανησυχίες. Γενικά, οι ηγεσίες κινούνται αυτή τη στιγμή στην κόψη του ξυραφιού: ή θα τραυματιστούν θανάσιμα ή θα επιβιώσουν θριαμβευτικά. Αυτό ισχύει κυρίως για τις πολιτικές ηγεσίες, αλλά και για τις ποικίλες ελίτ, στα πεδία της οικονομίας, της κοινωνίας, του πνεύματος, της διανόησης. Η έκβαση της υγειονομικής, και κατόπιν της επερχόμενης οικονομικής, κρίσης θα κρίνει το μέλλον των πολιτικών δυνάμεων, κυβερνητικών και αντιπολιτευόμενων.
Οι ιδεολογίες δοκιμάζονται επίσης, διότι τα γνωστά ερμηνευτικά μοντέλα δυσκολεύονται πάρα πολύ να εξηγήσουν και να προβλέψουν τις εξελίξεις. Διαβάζουμε αυτό το διάστημα ενδιαφέροντα κείμενα και αναλύσεις, που όμως φανερώνουν ως επί το πλείστον μια έντονη γενική αμηχανία. Είναι πιθανό μέσα από την κρίση να γεννηθούν καινούργιες ιδεολογίες και νέες μεγάλες αφηγήσεις.
Όλα τα προηγούμενα θα έχουν επιπτώσεις και στα κόμματα και στο πολιτικό σύστημα. Μια αποτυχία στην αντιμετώπιση της κρίσης του κορονοϊού, καθώς και της μεγάλης οικονομικής κρίσης που έπεται, θα ευνοήσει τις ακραίες φωνές του πολιτικού φάσματος, πρωτίστως την ακροδεξιά που αρέσκεται στις θεωρίες συνωμοσίας και στον ανέξοδο καταγγελτικό λόγο. Από την άλλη, οι μέχρι τώρα μάλλον επιτυχημένοι χειρισμοί της κυβέρνησης ανοίγουν την όρεξη του πρωθυπουργικού επιτελείου για πρόωρες εκλογές, σε ένα περιβάλλον πρωτοφανούς μονοφωνίας στην ενημέρωση από το σύνολο των ΜΜΕ. Αυτή η φιλοκυβερνητική προπαγάνδα είναι επίσης μια παρενέργεια της υγιειονομικής κρίσης και αποτελεί απειλή για τους δημοκρατικούς μας θεσμούς.
Εν κατακλείδι, πιστεύω ότι τα δεδομένα που γνωρίζαμε από το παρελθόν δεν μας καλύπτουν πια. Χρειαζόμαστε νέα εννοιολογικά εργαλεία, καινούργιες επεξεργασίες, φρέσκιες ιδέες. Η ερμηνεία της κρίσης του κορονοϊού είναι δύσκολη και ριψοκίνδυνη, διότι το φαινόμενο είναι σε εξέλιξη. Όσες εικασίες κι αν κάνουμε, κανένας δεν μπορεί να προβλέψει το μέλλον. Το μέλλον είναι αόρατο και οι τύχες κοινές, όπως πολύ καλά το έλεγαν οι Αρχαίοι μας.
*Άρης Στυλιανού, Αναπληρωτής Καθηγητής Φιλοσοφίας, Πρόεδρος του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ
