William Doyle
Εκδόσεις Βήμα Ελληνικά Γράμματα
Παρουσίαση: Δημήτρης Κακαβελάκης
Βασική αιτία έκρηξής της ήταν η τότε οικονομική χρεοκοπία της Γαλλίας ή οι παλιές κοινωνικές, θεσμικές, πολιτικές, διοικητικές, εκκλησιαστικές δομές αυτής της μεγάλης χώρας. Οι παλιότερες απόψεις για τους πολλούς κοινωνικούς, υπερεξουσιαστικούς και προνομιακούς υπέρ των ολίγων νόμους, οι οποίοι είχαν δημιουργήσει μια δραματική ανισομέρεια σε βάρος των πολλών, όπως συμβαίνει και σήμερα στη νέα εποχή άλλων ολοκληρωτισμών και λαϊκών καταδυναστεύσεων. Οι νεότερες απόψεις -όπως του καθηγητή και ακαδημαϊκού William Doyle-, κρίνουν ως βαριά αιτία την οικονομική χρεοκοπία μαζί με όλους τους άλλους λόγους που αναφέρονται, για την πραγματοποίηση της μεγάλης επανάστασης της «ελευθερίας, ισότητας και αδερφοσύνης», της επανάστασης μιας μεγάλης αγριότητας, που χάραξε Γαλλία, Ευρώπη, κόσμο. Μια επανάσταση, που έγινε ιδεώδες, τουλάχιστον, ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Όμως, μια τέτοια επανάσταση γίνεται σήμερα. Οι διανοητές της προηγούμενης εικοσαετίας, όπως και ο δικός μας Κορνάλιος Καστοριάδης, τις απέκλειαν. Όμως, τι γίνεται τώρα, που όλες σχεδόν οι μεσογειακές χώρες ζουν μια νέα επαναστατική πραγματικότητα. Και τι γίνεται μ’ εμάς, ακόμα, αν η χώρα χρεοκοπήσει; Ο καθηγητής William Doyle, με το δοκίμιό του, που παρουσιάζουμε σήμερα, μας οδηγεί στην παραδοχή ότι εξακολουθούμε να ζούμε με την κληρονομιά της γαλλικής επανάστασης, αφού, τώρα, έχουν πληθύνει οι αιτίες για νέες εξεγέρσεις.
Όσο κι αν οι επαναστάσεις είχαν θεωρηθεί ως «αναχρονιστικές», στην εποχή της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας της ευημερίας, τώρα που δοκιμάζεται βαρύτατα αυτή η ευημερία στη χώρα μας και διεθνώς, οι επαναστάσεις έχουν πάλι ξανααναπτυχθεί. Με προοπτικές να γίνουν ακόμα πιο έντονες ως και δραματικές.
Νέες επαναστάσεις γύρω μας
Σ’ αυτή τη νέα «επαναστατικότητα», συντείνουν, αποφασιστικά, και οι λόγοι της οικονομικής κρίσης, η οποία, τώρα, εντείνεται διεθνώς. Ιδιαίτερα δε στη χώρα μας. Όμως, για κάθε επανάσταση (μικρή ή μεγάλη) υπήρξαν καθοριστικοί λόγοι (αιτίες) που τις πυροδότησαν. Π.χ. για την έκρηξη της γαλλικής επανάστασης, μια από τις βασικές αιτίες που οδήγησαν στην έκρηξή της, ήταν η συνεχής κρίση της γαλλικής οικονομίας, με το διαρκώς αυξανόμενο δημόσιο χρέος. Συγκεκριμένα, οι Γάλλοι, που ήταν σε συνεχή πόλεμο με τους Αγγλους από το 1740 ως το 1880 και στη συνέχεια με τους πολέμους (1756-1763) υπέστησαν καταστροφική οικονομική κρίση.
Η γαλλική επανάσταση έγινε γιατί χρεοκόπησε τότε το κράτος;
Μάλιστα, ο τελευταίος αυτός πόλεμος άφησε τη χώρα επιβαρυμένη με ένα κολοσσιαίο χρέος, το οποίο είχε πολύ μικρή πιθανότητα να μειωθεί κι ακόμα μικρότερη να αποπληρωθεί. Με αποτέλεσμα αυτό το χρέος να απορροφά το 60% των συνολικών εσόδων από τους φόρους… Αργότερα, προστέθηκαν και νέα δάνεια, λόγω της εκστρατείας των Γάλλων στην Αμερική, για στήριξη απελευθέρωσης της νεοσύστατης αυτής χώρας από την αγγλική κυριαρχία. Τότε, αυξήθηκαν υπέρμετρα οι φόροι, για να γίνουν τα πράγματα ακόμη χειρότερα. Ενώ, ο δανεισμός συνεχίστηκε ακόμα και στον καιρό της ειρήνης. Αποτέλεσμα όλης αυτής της υπερχρέωσης και της μείωσης εσόδων, με προγραμματισμένη την αποπληρωμή δανείων, οδήγησαν τη Γαλλία σε βαριά οικονομική κρίση, που χρεώθηκε από τους επαναστάτες στο παλιό χρεοκοπημένο καθεστώς. Για να χρειαστεί μια επανάσταση, για να απελευθερώσει τη χώρα από αυτή τη χρεοκοπημένη παλιά πολιτική. Με την απόλυτη μοναρχία, που ο βασιλιάς συγκέντρωνε όλη την εξουσία στα χέρια του, να είναι το πολίτευμα της προεπαναστατικής Γαλλίας.
Υπήρχαν όμως έντονες κοινωνικές ανισότητες
Και τότε, με τον ένα ή τον άλλον τρόπο, οι πλούσιοι απέφευγαν τη φορολογία. Με διάφορους τρόπους αδιαφορούσαν απόλυτα για τις φορολογικές υποχρεώσεις τους, οι οποίες, τελικά, βάραιναν το λαό. Χαρακτηριστική και προκλητική ήταν την εποχή εκείνη, η δήλωση του δούκα της Ορλεάνης (εξάδελφος του βασιλιά και ίσως ο πλουσιότερος υπήκοός του), ο οποίος είπε: «Πληρώνω μόνο ό,τι μου αρέσει». Στην πραγματικότητα (όπως αναφέρει στο βιβλίο του η «Γαλλική επανάσταση» ο καθηγητής της ιστορίας στο πανεπιστήμιο Bristol και μέλος της βρετανικής ακαδημίας, William Doyle) το συνολικό φορολογικό βάρος των Γάλλων μειώθηκε. Αλλά, όσα και να πλήρωναν, ο καθένας θεωρούσε τον εαυτό του υπερφορολογημένο. Όπως συνέχισε να συμβαίνει και μετά τη μεγάλη γαλλική επανάσταση στη Γαλλία, αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη, που οι πλούσιοι, οι μεγαλοεπιχειρηματίες και οι διάφορες θεσμικές κάστες, κατάφερναν να έχουν ειδικές φορολογικές απαλλαγές και ρυθμίσεις. Πράγμα, άλλωστε, που έγινε και παράδοση και στη χώρα μας, σε όλες τις περιόδους του νεοελληνικού κράτους.
Αφορμή και οι κακές συγκυρίες
Με κυριαρχία πάντα του κεφαλαίου, αλλά και των διάφορων ισχυρών διοικητικών θεσμικών και κοινωνικών φορέων. Καθώς και από τις πρόχειρες λύσεις, με τις οποίες αντιμετωπίστηκε η σιτοδεία του 1788, καθώς και η απελευθέρωση των εξαγωγών στα προηγούμενα χρόνια, που άφησαν άδεια τα δημόσια ταμεία. Σ’ αυτή την τόσο κρίσιμη περίοδο, κλονίστηκε η πεποίθηση των απλών ανθρώπων απέναντι στο βασιλιά, που, τελικά, τους άφησε απροστάτευτους. Αλλά δεν συμπαραστάθηκε στο λαό, ούτε η επίσημη εκκλησία και, κυρίως, ο ανώτερος κλήρος, που κρίθηκε από τους εκπροσώπους του διαφωτισμού, ως η ρίζα όλων των δεινών της κοινωνίας. Ενώ, στην πραγματικότητα, δεν τέθηκε υπό αμφισβήτηση το ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΟ πνεύμα του ευαγγελίου.
Με άρνηση βραχυπρόθεσμων πιστώσεων ήρθε η χρεοκοπία
Ωστόσο, συνεχίστηκαν πολλές οικονομικές προσπάθειες για την αντιμετώπιση της μεγάλης οικονομικής και δανειακής κρίσης, που μάστιζε τη Γαλλία του Λουδοβίκου ΙΣΤ, χωρίς αποτέλεσμα. Έτσι, στις αρχές του 1788, η κρίση έγινε οξύτερη, ενώ έγιναν πολλές νομοθετικές και θεσμικές μεταρρυθμίσεις. Αυτές, όμως, αγνοήθηκαν μέσα στη γενική αναστάτωση που ΣΑΡΩΝΕ όλη τη χώρα. Με αποτέλεσμα να φθάσει «ο κόμπος στο χτένι», στις αρχές Αυγούστου του 1788. Τότε, οι συνήθεις πηγές βραχυπρόθεσμης πίστωσης του βασιλιά, αρνήθηκαν να παράσχουν νέο δάνειο. Γεγονός που επέφερε αναβολή στις πληρωμές από το υπουργείο οικονομικών, για να επέλθει, τελικά, η χρεοκοπία. Την οποία είχαν αγωνιστεί τα οικονομικά υπουργεία της μεγάλης αυτής χώρας, να την αποφύγουν, παλεύοντας μ’ αυτά μια ολόκληρη τριακονταετία. Αμέσως έγινε σύγκληση εθνικής συνέλευσης αντιπροσωπειών. Γεγονός που σήμανε αυτόματα το τέλος της απόλυτης μοναρχίας. Αυτόματα υπήρξε ένα τεράστιο κενό στην εξουσία, το οποίο ήρθε να καλύψει η γαλλική επανάσταση. Μια επανάσταση ριζική, που άλλαξε τη Γαλλία και επηρέασε Ευρώπη, κόσμο. Ακόμα και τους αγωνιστές της υπόδουλης -στην Τουρκία- Ελλάδας, για να απελευθερωθεί και να γίνει ανεξάρτητο κράτος.
Το νεοελληνικό κράτος είναι υπερχρεωμένο από την αρχή
Ένα κράτος, όμως, που από την αρχή της σύστασής του ήταν δανειοδοτούμενο. Ώσπου έφθασε στο τεράστιο αδιέξοδο του σύγχρονου υπερχρέους, ένεκα του οποίου ταλανίζεται ολόκληρη η χώρα τώρα. Μέσα από συνθήκες «παράδοσής» μας στην υπερχρέωση, με γεωμετρική αύξησή της, ιδιαίτερα από το 1981 και πέρα. Με την άποψη του Ανδρέα Παπανδρέου ότι στη νέα τάξη της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, οι χώρες της νέας ανάπτυξης έπρεπε να καταφεύγουν σε αύξηση του δανεισμού του. Αυτή η πολιτική ακολουθήθηκε στην πρώτη οκταετία του ΠΑΣΟΚ. Με κληροδότηση ενός αυξημένου δημόσιου χρέους στην κυβέρνηση Μητσοτάκη 1990-1993, το οποίο φυσιολογικά αυξήθηκε με επιβάρυνση της οικονομίας.
Ο Κ. Μητσοτάκης επεσήμανε τον κίνδυνο των δανεισμών
Για να προειδοποιήσει όμως στις εκλογές του 1993 ο Κ. Μητσοτάκης τον ελληνικό λαό στις προεκλογικές του συγκεντρώσεις, ότι η αύξηση του χρέους επιβαρύνει τις νέες γενιές και δυναμιτίζει την ουσιαστική ανάπτυξη της οικονομίας. Επισημαίνοντας στον τελευταίο προεκλογικό του λόγο (Πεδίον του Αρεως), ότι απαιτούνται μεγάλες οικονομίες, για να μη βρεθεί η χώρα μετά από λίγα χρόνια στο οικονομικό χάος. Ο λαός, όμως, δεν θέλησε να αντιμετωπίσει λιτότητα, καταψηφίζοντας το προεκλογικό οικονομικό πρόγραμμα Μητσοτάκη. Ο οποίος, όμως, στη συνέχεια και, κυρίως, στην περίοδο διακυβέρνησης Σημίτη, στήριξε σε ορισμένα σημεία τον εκσυγχρονισμό. Όπως και τώρα, στηρίζει την υπερκομματική συναίνεση για συνολική εθνική προσπάθεια εξόδου από τη δεινή κρίση.
Με άγριες σφαίρες η φιλελεύθερη γαλλική επανάσταση
Ξαναγυρνώντας στη γαλλική επανάσταση που έγινε στις 14 Ιουλίου του 1789, πέρα από την πρόκληση της βασιλικής απολυταρχίας και τη βαριά εκμετάλλευση των προνομιούχων τάξεων, τις κοινωνικές ανισότητες κ.τ.λ., σημαντικό ρόλο για το μεγάλο αυτό επαναστατικό γεγονός, αποτέλεσε η, τελική, οικονομική χρεοκοπία της Γαλλίας. Τότε, στις 14 Ιουλίου, όπως γράφει ο καθηγητής William Doyle (σελ. 53 στο βιβλίο «Γαλλικής επανάσταση» Oxford University Press, Βήμα, Ελληνικά Γράμματα), δεν ήταν η αρχή της γαλλικής επανάστασης, αλλά το τέλος της αρχής της. Γιατί σύντομα (τον Αύγουστο) καταργήθηκαν από τη γενική συνέλευση κι άλλα φεουδαλικά δικαιώματα, όλων των ειδών τα προνόμια, ο θεσμός της εξαγοράς αξιωμάτων κ.τ.λ. Για να εδραιωθεί η ισονομία, η ποινική δικαιοσύνη, η φορολογική ισότητα κ.τ.λ.
Αυτή η επανάσταση που εγκαινίασε τις αρχές του φιλελευθερισμού, προχώρησε και εκδηλώθηκε με τη λαϊκή υποστήριξη. Με όλα τα συνεπακόλουθα όλων των ακραίων – άγριων σφαγών που πραγματοποίησε. Τόσο για οικονομικά, εξουσιαστικά συμφέροντα, προβλήματα, όσο και για τη βαριά κρίση της πραγματικής οικονομίας. Αυτή που ενεργοποίησε επαναστατικές αμφισβητησιακές δυνάμεις της Γαλλίας, για να προχωρήσουν στην ανατροπή των πάντων. Μπορεί σ’ αυτό το σημείο να επιμείνουμε ότι αποτέλεσε θεμελιώδες στοιχείο για την επαναστατική ωρίμανση, λόγω των συνθηκών ζωής που έγιναν εφιαλτικά δύσκολες, λόγω της χρεοκοπίας. Αυτή η παράμετρος μελετήθηκε ιδιαίτερα από σύγχρονους συγγραφείς, όπως και ο καθηγητής William Doyle.
Παλιότερες θεωρήσεις παραγνώρισαν τις οικονομικές αιτίες
Όμως, σε πιο παλιές πραγματείες, είχαν προβληθεί ως αιτίες της ωρίμανσης και της έκρηξης αυτής της μεγάλης επανάστασης, οι κοινωνικές ανισότητες, οι στατικότητες, η απόλυτη εξουσιαστικότητα της ελέω Θεού βασιλείας, καθώς και οι ταξικοί διαχωρισμοί, μαζί με την κοινωνική σήψη, τη διοικητική καταπίεση στις περιφέρειες, σε συνάρτηση και με τις εκμεταλλεύσεις από την πλευρά της κατεστημένης εκκλησίας και με τις διαπλοκές της πολιτικής, σ’ εκείνη την κρίσιμη εποχή.
Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος στο βιβλίο του «Η γαλλική επανάσταση» (εκδόσεις Γιαλελής, 1983) στο πρώτο κεφάλαιό του με τίτλο: «Η γαλλική επανάσταση αιτία και αφορμές» (σελ. 13), αναφέρει και τα εξής: «Στα διάφορα σημεία της Γαλλίας σημειώθηκαν αυτόματα εξεγέρσεις. Η Γαλλία είχε επαναστατήσει. Αλλά τι είχε προηγηθεί; Θα ρίξουμε μερικές ματιές προς τα πίσω. Ο Αλμπέρ Ματιέ στο έργο του «Revolution Francaise» (1927) κάνει τη βαρυσήμαντη παρατήρηση: «Η επανάσταση δε θα ξεσπάσει σε μια χώρα εξαντλημένη, αλλά -αντίθετα- σε μια χώρα που ανθεί και βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη». Ο Πιερ Γκαξότ, στο δικό του βιβλίο «Γαλλική επανάσταση» 1928, υιοθέτησε την άποψη αυτή, τονίζοντας ότι: «Η φτώχεια (misere: εξαθλίωση) μπορεί να προκαλέσει στάσεις. Δε γίνεται η αιτία επαναστάσεων. Αυτές (οι επαναστάσεις) έχουν πιο βαθιές αιτίες και στο 1789, οι Γάλλοι δεν ήταν δυστυχείς…».
Τι θα γίνει μ’ εμάς, τώρα, αν πτωχεύσουμε;
Όμως, η δυστυχία ήταν τότε μια σκληρή πραγματικότητα, αφού όπως απέδειξε στο βιβλίο του καθ. William Doyle, η Γαλλία είχε, τότε, χρεοκοπήσει. Λόγω ανασφάλειας των πιστωτών, να ξαναπιστώσουν τα βασιλικά ταμεία. Λόγω του υπερχρέους και της στάσης πληρωμών. Ασφαλώς, δε και λόγω των μεγάλων κοινωνικών ανισοτήτων, που εξουθένωναν τις λαϊκές προοπτικές, σε συνδυασμό με την κοινωνική, διοικητική και συνταγματική αλλαγή, για μια προσαρμογή της Γαλλίας στις νέες συνθήκες των εξελίξεων, σε Ευρώπη – κόσμο.
Όμως, όπως γράφει ο Κανελλόπουλος στο τέλος του βιβλίου του, η γαλλική επανάσταση έγινε «εποχή» για όλη την Ευρώπη. Αλλά και για την Ελλάδα, τουλάχιστον ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Σήμερα, όμως, που δεν επαναστατούν, αλλά… προεπαναστατούν οι λαοί, τι θα γίνει με τις νέες επαναστάσεις, αλλά και τι θα γίνει και στη χώρα μας, αν φθάσουμε τελικά στη χρεοκοπία, την οποία, όπως λέγει ο πρωθυπουργός, προσπαθεί να την αποφύγουμε;
