Κρηναίο Αγίας Σοφίας: Ένα «διαμάντι» από την αρχαιότητα στη Θεσσαλονίκη

Της Λεμονιάς Βασβάνη

«Το Κρηναίο οικοδόμημα που εντοπίστηκε στις ανασκαφές του σταθμού Μετρό Αγίας Σοφίας και βρίσκεται στη συμβολή του decumanus maximus µε τον cardo της οδού Αγίας Σοφίας αποτελεί το πλέον επιβλητικό και πολυτελές αρχιτεκτόνημα του είδους ως προς τις διαστάσεις και την κατάσταση διατήρησης που έχει εμφανιστεί μέχρι σήμερα στη Θεσσαλονίκη».

Αυτό τόνισε το μεσημέρι η αρχαιολόγος Σ. Βασιλειάδου κατά την εισήγηση που έκανε στην επιστημονική συνάντηση για το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη, που διεξάγεται και σήμερα στην αίθουσα τελετών του παλαιού κτηρίου της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Όπως εξήγησε η κυρία Βασιλειάδου στην εισήγησή της, την οποία συνυπογράφουν οι Π. Αδάμ-Βελένη,  Σ. Τζεβρένη, Ζ. Αλ Σααγιάχ και έχει θέμα «Το κρηναίο στη συµβολή του decumanus maximus µε τον cardo της οδού Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη», πέρα από το Κρηναίο της Αγίας Σοφίας, είναι γνωστά δύο άλλα Κρηναία στην πόλη: το Νυμφαίο που βρέθηκε σε ανασκαφή οικοπέδου στην οδό Φιλίππου 91, καθώς και η αρχική μορφή της μετέπειτα Βυζαντινής κρήνης στην Κρύπτη της Βασιλικής του Αγίου Δημητρίου.

Νυμφαία για πρακτικούς λόγους, αλλά και με χρήση ως δείγματα κύρους

Η ίδια σημείωσε ότι: «Μνημειακά Νυμφαία κοσμούσαν κομβικά σημεία των πόλεων στον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Πρόσφατες μελέτες έδειξαν ότι μέχρι τον 3ο αιώνα μ.Χ ήταν σε χρήση Κρηναία που είχαν κατασκευαστεί κατά την ελληνιστική περίοδο. Τα κτίσματα αυτά είχαν λειτουργικό στόχο: να εξυπηρετήσουν τις καθημερινές ανάγκες των πολιτών. Στο ρωμαϊκό κόσμο παρατηρείται έξαρση στην ανέγερση πολυώροφων Κρηναίων που στην εποχή τους ονομάστηκαν Νυμφαία. Τα κτήρια αυτά, πέρα από τη λειτουργικότητα, αποτελούσαν εξαίρετα δείγματα κύρους και καταξίωσης διακεκριμένων πολιτών, που μέσα από αυτά επιδεικνύουν το κύρος και τη δύναμή τους στο διηνεκές, ορισμένες φορές αναγράφοντας και το όνομά τους».

Γιατί ξεχωρίζει το Νυμφαίο Αγίας Σοφίας

Όπως τονίστηκε, η παρουσία των Νυμφαίων συνεχίζεται έως και τον 6^ο και 7^ο αιώνα. Εστιάζοντας στη μοναδικότητα του Νυμφαίου Αγίας Σοφίας η κυρία Βασιλειάδου τόνισε: «Σπανιότερα ανεγείρονται ως ex novo χτίσματα όπως στην Κωνσταντινούπολη σύμφωνα με τις πηγές. Συνήθως πρόκειται για κατασκευές που ακολουθούν τους τύπους της αρχιτεκτονικής περιόδου και είναι λιγότερο πολύπλοκά στη λειτουργία τους. Το Νυμφαίο της Αγίας Σοφίας ανήκει στον τύπο με θεατρική πρόσοψη και αποτελεί μια από τις πιο μνημειακές δημιουργίες αυτού του τύπου και λειτουργίας κτηρίων. Το μέγεθός του θα το καθιστούσαν ορατό από παντού, καθώς αποτελεί το πιο μνημειακό, μέχρι τώρα, Νυμφαίο της πόλης και ένα από τα πιο επιβλητικά του Ρωμαϊκού κόσμου. Ακολουθεί τα πρότυπα της Ρωμαϊκής Αρχαιότητας, όπως το πολυτελές Νυμφαίο της Μιλήτου, το Νυμφαίο του Τραϊανού στην Έφεσο, ή το τριώροφο Νυμφαίο της Εσπέρου που αποτελούν και τα πιο κοντινά παράλληλα με αυτό της Θεσσαλονίκης».

Εστιάζοντας στη σύνδεση του Κρηναίου με τον decumanus maximus είπε πως με βάση τα νέα ανασκαφικά δεδομένα, δύο μολύβδινοι αγωγοί που διέρχονταν κάτω από τον decumanus maximus, ανήκαν στις υδραυλικές υποδομές της αρχικής δεξαμενής του Κρηναίου το οποίο ανεγείρεται στο δεύτερο μισό του 4^ου αιώνα συγχρόνως με την κατασκευή του μαρμαρόστρωτου decumanus maximus.

Πρόγραμμα αστικής αναδιοργάνωσης στη Θεσσαλονίκη του 4^ου αιώνα

Τέλος τόνισε πως: «Η ανοικοδόμηση ενός ακόμη Κρηναίου μόλις τρία τετράγωνα ανατολικά της Κρήνης μπροστά στο Μπέη Χαμάμ που ανεγέρθηκε στην ίδια εποχή φανερώνει ότι στο δεύτερο μισό του 4^ου αιώνα συντελείται στη Θεσσαλονίκη ένα πρόγραμμα αστικής αναδιοργάνωσης και εξωραϊσμού στα πρότυπα της αρχαιότητας. Δυστυχώς δεν σώζεται το όνομα του χορηγού».

Παράλληλα σημείωσε πως η επέκταση της ανασκαφικής προς τα ανατολικά θα επέτρεπε να φωτιστούν περαιτέρω ζητήματα σχετικά με το Κρηναίο.