Του ΝΙΚΟΥ ΚΑΜΠΑΝΗ, συγγραφέα-ερευνητή
Ο Ηράκλειτος διακήρυττε πως όλα μεταβάλλονται, τίποτε δε μένει σταθερό, ακίνητο· «τὰ πάντα ρεῖ, δὶς εἰς τὸν αὐτὸν ποταμὸν οὐκ ἂν ἐμβαίης, ἀεὶ γίγνεσθαι καὶ μεταβάλλεσθαι καὶ μηδέποτε τὸ αὐτὸ μένειν»· «ποταμοῖς τοῖς αὐτοῖς ἐμβαίνομέν τε καὶ οὐκ ἐμβαίνομεν, εἶμέν τε καὶ οὐκ εἶμεν... Ποταμῷ γὰρ οὐκ ἔστιν ἐμβῆναι δὶς τῷ αὐτῷ καθ’ Ἡράκλειτον οὐδὲ θνητῆς οὐσίας δὶς ἅψασθαι κατὰ ἕξιν (τῆς αὐτῆς)· ἀλλ’ ὀξύτητι καὶ τάχει μεταβολῆς σκίδνησι καὶ πάλιν συνάγει (μᾶλλον δὲ οὐδὲ πάλιν οὐδ’ ὕστερον, ἀλλ’ ἅμα συνίσταται καὶ ἀπολείπει) καὶ πρόσεισι καὶ ἄπεισι»· (στα ίδια ποτάμια και μπαίνουμε και δεν μπαίνουμε, και είμαστε και δεν είμαστε... Δεν μπορούμε να μπούμε δυο φορές στο ίδιο ποτάμι, κατά τον Ηράκλειτο, ούτε ν’ αγγίξουμε δυο φορές μια ουσία θνητή, γιατί σκορπίζεται και πάλι μαζεύεται με την οξύτητα και την ταχύτητα της μεταβολής, (και μάλιστα όχι πάλι, ούτε αργότερα, αλλά ταυτόχρονα εμφανίζεται και χάνεται) και πλησιάζει κι απομακρύνεται).
Ο Πλάτων αναπτύσσοντας τη σκέψη αυτή του Ηρακλείτου λέγει στον Κρατύλο ότι συγκρίνει τα πράγματα του κόσμου με το ρεύμα του ποταμού, στο οποίο είναι αδύνατο να εισέλθει κανείς δυο φορές. Ο μαθητής μάλιστα του Ηρακλείτου Κρατύλος διδάσκει, ότι ούτε μία φορά είναι δυνατόν να εισέλθει κανείς στο αυτό ρεύμα του ποταμού, διότι ώσπου να εισέλθει, έχει ήδη παρέλθει το ρεύμα. Η κίνηση και γενικώς η μεταβολή ως ουσία και ως αιτία της ζωής, κατανοείται λοιπόν υπό του Ηρακλείτου κατά τρόπον ριζικότατο. Την αδιάκοπη αυτή κίνηση (ροή), κατά την οποία τα πάντα γίνονται και καταστρέφονται, ο Ηράκλειτος την έβλεπε ως μια αέναη πάλη αντίθετων αρχών, εναντιοδρομία· «πάντα κατ’ ἔριν γίγνεσθαι». Την κίνηση αυτή και την αλλαγή την υπηρετούν ευεργετικές αντιθέσεις: «τὸ ἀντίξουν συμφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν»· (Το αντίθετο συγκλίνει, και απ’ τις διαφορές (γεννιέται) η πιο όμορφη αρμονία, και τα πάντα γίνονται με τη διχόνοια).
Πηγή για τις σωστές αυτές γνώσεις είναι το λογικό, ο Λόγος. Ο Λόγος, στον Ηράκλειτο δεν είναι δεμένος με μεταφυσικές, ιδεαλιστικές αντιλήψεις. Όλα στον κόσμο γίνονται λογικά, σύμφωνα μ’ έναν αυστηρό νόμο, αδιάφορα αν δεν το αισθάνονται οι άνθρωποι. Ο Λόγος είναι ο κοσμικός νόμος, η δύναμη που βρίσκεται μέσα στα πράγματα. Το ανθρώπινο λογικό είναι ένα κομμάτι, μια συνέπεια του Κοσμικού Λόγου. Παίρνοντας μέρος σ’ αυτόν οι άνθρωποι γίνονται λογικοί. Γι’ αυτό ο Λόγος είναι κοινός και υποχρεωτικός για όλους, μ’ όλο που οι άνθρωποι φαντάζονται και συλλογίζονται και ενεργούν ελεύθερα. Δικαιοσύνη και ηθική την πηγή τους την έχουν στον Κοσμικό Λόγο.
Η έλλειψη εκείνη, για την οποία κατακρίνει ο Αριστοτέλης τους προσωκρατικούς, ότι δεν γνωρίζουν δηλαδή την έννοια της κινήσεως, δεν υπάρχει στον Ηράκλειτο. Η κίνηση, η μετάσταση των όντων από της μιας καταστάσεως στην άλλη, είναι στον Ηράκλειτο τόσον ανεπτυγμένη, όσον σε κανένα άλλον φιλόσοφο της αρχαίας ή της νεοτέρας φιλοσοφίας. Ο Έγελος, ο οποίος απέδωσε τόση σημασία στην έννοια της κινήσεως και την έθεσε ως πρωταρχική αρχή της ιστορίας της φιλοσοφίας, ανευρίσκει στο πρόσωπο του Ηρακλείτου τον πνευματικό του αδελφό. Οσονδήποτε δε ελεύθερη και αν είναι η ερμηνεία των αποσπασμάτων του Ηρακλείτου υπό του Εγέλου, κατά βάθος είναι πάντοτε πλήρης από βαθυστόχαστες σκέψεις, και αγγίζουν πολύ το πνεύμα του Ηρακλείτου, αν και ποτέ δεν μπορούμε να ομιλήσουμε στην ιστορία του πνεύματος περί αναλογίας. Την αρχή του Ηρακλείτου περί της απολύτου σημασίας του μη όντος όχι μόνον προσέλαβε ο Έγελος στη λογική του, αλλά έδωσε σ’ αυτήν και την πρώτη θέση. Ο Έγελος αρχίζει τη λογική του με την έννοια της προελεύσεως του όντος εκ του μη όντος. Ο Ηράκλειτος εννοεί τον κόσμο ως μία αρμονία. Για να ύπαρξη όμως αρμονία, πρέπει να υπάρχουν αντιμαχόμενα στοιχεία, τα οποία είναι ο υψηλός και ο χαμηλός τόνος, ο θάνατος και η ζωή, ο ύπνος και η εγρήγορση. Η αρμονία αυτή εκφράζεται διά του γίγνεσθαι, διά της απολύτου κινήσεως και αλλοιώσεως των πάντων.
Πρέπει να επιδιώξουμε να συλλάβουμε την αρμονία των αντιθέτων και μέσα από αυτή την αρμονία να κατανοήσουμε ότι η διαμάχη και η διχόνοια διέπουν τη ζωή του σύμπαντος· «πόλεμος πάντων μὲν πατήρ ἐστι, πάντων δὲ βασιλεύς, καὶ τοὺς μὲν θεοὺς ἔδειξε τοὺς δὲ ἀνθρώπους, τοὺς μὲν δούλους ἐποίησε τοὺς δὲ ἐλευθέρους»· (ο πόλεμος είναι πατέρας όλων, όλων βασιλιάς, άλλους ανέδειξε σε θεούς και άλλους σε ανθρώπους, άλλους έκανε δούλους και άλλους ελεύθερους). Λέγοντας ότι ο πόλεμος είναι πατέρας όλων των πραγμάτων δεν σημαίνει να διαπιστώσουμε ότι το θερμό αντικαθιστά το ψυχρό ή ότι το ξηρό εξουδετερώνει το υγρό. Μια τέτοια θεωρία δεν είναι οι αρχές της θεωρήσεως του Ηρακλείτου, αλλά οι συνέπειες που απορρέουν από αυτήν. Αν η πάλη συναντάται στην καρδιά κάθε πράγματος, είναι γιατί τα πάντα γίνονται με τη διχόνοια και την ανάγκη. «Εἰδέναι δὲ χρὴ τὸν πόλεμον ἐόντα ξυνόν, καὶ δίκην ἔριν, καὶ γινόμενα πάντα κατ᾽ ἔριν καὶ χρεών»· (πρέπει να γνωρίζει κανείς ότι ο πόλεμος είναι κοινός και η διχόνοια δικαιοσύνη, και ότι τα πάντα γίνονται σύμφωνα με τη διχόνοια και την ανάγκη).
Τα πάντα γεννώνται από τον αγώνα αφού υπάρχει μια θεμελιώδης αντίθεση μεταξύ του ενός και του πολλαπλού, μεταξύ της παρουσίας και της απουσίας, μεταξύ του ενιαίου και του διαφέροντος. Άρα η πάλη είναι ο θεσμός του υπαρκτού. Είναι όμως ταυτόχρονα αυτό που διέπει τις γεννήσεις και τις επιστροφές. Είναι όντως αληθές, ότι «ἐκ πάντων ἓν καὶ ἐξ ἑνὸς πάντα». Επομένως υπάρχει μια πάλη κατά τη διάρκεια της οποίας το πολλαπλό εγκαταλείπει το Εν για να κατευθυνθεί προς μια αυξανόμενη ποικιλία μορφών, και υπάρχει μια πάλη με την οποία το πολλαπλό επιχειρεί να ανακαλύψει ξανά το αντίθετό του, από το οποίο όμως έχει προέλθει.
Προς παράσταση των σκέψεών του Ηρακλείτου περί της διαρκούς κινήσεως, καταφεύγει ο Ηράκλειτος σε δύο στοιχεία, τα οποία εκφράζουν πράγματι παραστατικότατα τη συνεχή αλλοίωση και μεταβολή, τον χρόνο και το πυρ. Ο μεν χρόνος είναι στοιχείο ψυχικό, το δε πυρ είναι στοιχείο φυσικό. Το πυρ υπάρχει στην κίνηση, στην ενέργεια, ο δε χρόνος υφίσταται επίσης στη μεταβολή. Για το λόγο αυτόν ο χρόνος παριστάνεται υπό του Ηρακλείτου ως παις παίζων «αἰὼν παῖς ἐστι παίζων πεσσεύων· παιδὸς ἡ βασιληίη»· (ο αιώνας είναι ένα παιδί που παίζει, ρίχνοντας ζάρια· ενός παιδιού η βασιλεία). Στο χρόνο ανήκει το κράτος του κόσμου. Πυρ και χρόνος είναι καθαρές ενέργειες. Αυτό είναι που ενδιαφέρει κυρίως τον Ηράκλειτο και όχι ότι το πυρ ή ο χρόνος εκδηλώνουν πράγματι την ουσία του κόσμου. Βέβαια, σκέπτεται ο Ηράκλειτος και περί του πυρός και περί του χρόνου φιλοσοφικά, θεωρεί δε και το πυρ και τον χρόνο ως τα δύο απαραίτητα στοιχεία της ζωής· κατά μίαν μάλιστα ορισμένη άποψη, τόσον ο χρόνος όσον και το πυρ εκφράζουν την πραγματική ουσία του κόσμου.
Η σκέψη του Ηρακλείτου διατηρεί συνεπώς τον καθαρό φυσιοκρατικό χαρακτήρα, ο οποίος διακρίνει τους προδρόμους του Ηρακλείτου και όλους τους προσωκρατικούς. Η φύση αποτελεί και για τον Ηράκλειτο το κύριο αντικείμενο των σκέψεών του, αν και σ’ αυτό συναντούμε και συνειδητές ηθικές σκέψεις. Ο Ηράκλειτος μέμφεται τους πολλούς, διότι ζουν κατά την ατομική τους επιθυμία, ή διότι δεν διοικούνται κατά τον γενικό νόμο του νου. Πρέπει να ζουν κατά τις αξιώσεις του κοινού λόγου, «του δέοντος λόγου». Το καθήκον είναι να ακολουθεί κανείς αυτόν τον γενικό νόμο: «δεῖ ἕπεσθαι τῷ ξυνῷ» τουτέστι τον κοινό λόγο (Γι’ αυτό πρέπει ν’ ακολουθήσουμε τον κοινό λόγο). Ο κοινός αυτός λόγος διέπει τη φύση των όντων, η οποία πάλι εκφράζεται και συνίσταται στην καθαρή ενέργεια, την αδιάκοπη αλλοίωση, το πυρ και τον χρόνο. Την καθαρή αυτή ενέργεια και συνεχή αλλοίωση ονομάζει ο Ηράκλειτος αναθυμίαση ήτοι εξάτμιση. Η εξάτμιση αυτή είναι ο παραστατικός μόνον όρος για την καθαρή ενέργεια, την καθαρή μετάσταση του όντος από την μία κατάσταση στην άλλη. Είτε όμως από τη ζωή στο θάνατο και τανάπαλιν, είτε από την εγρήγορση στον ύπνο και τανάπαλιν φέρεται το ον, κατά βάθος, οι δύο αυτοί δρόμοι είναι ένας.
Ο Ηράκλειτος λέγει, «ὁδὸς ἄνω κάτω μία καὶ ὡυτή». Και η οδός που οδηγεί προς τη ζωή και εκείνη που οδηγεί προς το θάνατο είναι μία και η αυτή. Σε μας μόνο, επειδή σκεπτόμαστε χρονικώς, εμφανίζεται ως διπλή και διάφορος. Ένας νόμος κυβερνά και τη ζωή και το θάνατο. Ζωή και θάνατος είναι δύο όψεις ενός και του αυτού όντος. Το σοφόν, η αλήθεια των όντων, είναι μία και όχι δύο. Το αρνητικό και το θετικό, τα οποία είναι για μας μέτρα και σταθμά των όντων, είναι μόνον δύο όψεις μιας και της αυτής ουσίας. Το σοφόν αυτό επιδέχεται και δεν επιδέχεται την επωνυμία Ζεύς· «ἓν τὸ σοφὸν μοῦνον λέγεσθαι οὐκ ἐθέλει καὶ ἐθέλει Ζηνὸς ὄνομα»· (το Εν, το οποίο μόνον είναι η Σοφία, θέλει και δε θέλει να καλείται με το όνομα του Δία). Κάτω από την άρνηση και την θέση, από τον θάνατο και τη ζωή, από το φως και το σκότος, από την ειρήνη και τον πόλεμο κρύπτεται η ουσία του κόσμου, κρύπτεται η υψίστη αρμονία, η οποία και γι’ αυτό ακριβώς είναι αφανής· «ἁρμονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων»· (η αφανής αρμονία είναι καλύτερη απ’ τη φανερή).
Η σύνθεση των αντιθέσεων δεν είναι βεβαίως ποτέ ολοκληρωτική ή τελειωτική· πάντοτε μετά μία ορισμένη σύνθεση επακολουθεί η διάλυση αυτής, η διάσταση των συντεθέντων στοιχείων. Το μέτρο αυτό, το διέπον τα στοιχεία, η αρμονική αυτή σύνθεση εκφράζει την ουσία του κόσμου και δεν είναι έργον ούτε των θεών ούτε των ανθρώπων, αλλά υπάρχει αφ’ εαυτής και θά είναι στους αιώνες· «κόσμον τόνδε, τὸν αὐτὸν ἁπάντων, οὔτε τις θεῶν οὔτε ἀνθρώπων ἐποίησεν, ἀλλ᾽ ἦν ἀεὶ καὶ ἔστιν καὶ ἔσται πῦρ ἀείζωον ἁπτόμενον μέτρα καὶ ἀποσβεννύμενον μέτρα»· (αυτόν εδώ τον κόσμο, τον ίδιο για όλους, ούτε κανείς θεός ούτε άνθρωπος τον έπλασε, αλλ’ ήταν από πάντα και είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά, που ανάβει με μέτρο και σβήνει με μέτρο). Στο απόσπασμα αυτό ο Λένιν θα βρει μια πολύ καλή έκθεση των αρχών του διαλεκτικού υλισμού, μια και το σύμπαν δεν δημιουργήθηκε από κανέναν θεό ή άνθρωπο.
Ο ρυθμός του πυρός, ο οποίος είναι και ο ρυθμός του κόσμου και της ζωής, είναι μέτρο απαράβατο της παγκοσμίου ενεργείας. Το πυρ, η ζωή, ανάπτεται και αποσβέννυται με τον αυτό νόμο, με το αυτό μέτρο, το οποίο διέπει ολόκληρο τον κόσμο. Ούτε ο ήλιος, η υψίστη αυτή εστία του πυρός και της ζωής, δεν μπορεί να παραβεί ατιμωρητί το μέτρο αυτό ολόκληρης της ζωής· «ἥλιος γὰρ οὐχ ὑπερβήσεται μέτρα· εἰ δὲ μή, Ἐρινύες μιν Δίκης ἐπίκουροι ἐξευρήσουσιν»· (γιατί ο ήλιος δεν μπορεί να υπερβεί τα όριά του, αλλιώς θα τον βρουν οι Ερινύες που βοηθούν τη δικαιοσύνη). Το μέτρο, ο ρυθμός, ο νόμος αυτός, είναι κοινός. Εκ του ενός στοιχείου μεθίσταται η φύση στο άλλο και στη μετάσταση αυτή συνίσταται η ουσία αυτής. Για αυτό η φύση ως τέτοια είναι αόρατη. Υπάρχει μόνον ως ενέργεια και ως εναλλαγή μορφών. Υπό τις δύο αυτές μορφές κρύπτεται η φύση· «φύσις δὲ κρύπτεσθαι φιλεῖ». Η ενέργεια αυτή λειτουργούσα κατά τα έμφυτα και αναπόσπαστα αυτής μέτρα, καλείται υπό του Ηρακλείτου ειμαρμένη. Ειμαρμένη ονομάζει ο Ηράκλειτος τον απαράβατο εκείνο νόμο του κόσμου, τον απαρέγκλιτο εκείνον όρο και λόγο, κατά τον οποίο κινείται, ζει και ενεργεί ο κόσμος και τον οποίο ούτε θεοί ούτε άνθρωποι μπορούν να παραβούν ατιμωρητί· «καὶ μέντοι Δίκη καταλήψεται ψευδῶν τέκτονας καὶ μάρτυρας»· (αλλά η Δικαιοσύνη θα πιάσει αυτούς που κατασκευάζουν και μαρτυρούν ψέματα).
Συνέχεια την επόμενη Κυριακή
